Маъруфжон йўлдошев бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари

Маънодош сўзлар
Маънодош сўзлар тилнинг луғавий жиҳатдан бойлик даражасини кўрсатиб берувчи ўзига хос воситадир. Тилда маънодош сўзларнинг кўп бўлиши тилнинг эстетик вазифасини янада тўлиқ бажара олишини осонлаштиради. Бу жуда қадим замонлардан бери англанган, идрок этилган ва ўрганилган. Ўзбек тили маънодош сўзларга жуда бой. Ёзувчилар тилимиздаги маънодош сўзлар ичидан тасвир мақсади ва руҳига мувофиқ келадиган аниқ сўзни топиб ўз асарларида қўллашга ҳаракат қиладилар, шу тариқа, қаҳрамонлар руҳияти ҳамда тасвир объектининг энг кичик қирраларигача реал кўрсатиб беришга интиладилар. Бадиий матндаги маънодош сўзлар таҳлилида, асосан, икки жиҳатга эътиборни қаратиш зарур. Улардан бири муаллифнинг икки ёки ундан ортиқ маънодош сўздан ифодаланаётган мазмун учун энг мақбул бирини танлаши бўлса, иккинчиси айни бир матн таркибида икки ёки ундан ортиқ маънодош бирликларни бадиий тасвир мақсадига уйғун ҳолда қўллаши масаласидир.
Тилшуносликда маънодошликнинг, асосан, уч тури фарқланади, яъни: 1) лексик маънодошлик; 2) фразеологик маънодошлик; ва 3) лексик-фразеологик маънодошлик.⁵⁷ Лексик маънодошликдан бир неча мақсадларда фойдаланилади. Тил бирликларининг такрори натижасида юзага келадиган ифода камбағаллиги ва рангсизлигидан қочиш учун: Иккала ўртоқнинг шарақ-шарақ гаплашган, бир-бирларига севинч билдиришган қувноқ ва баланд овозлари бошқа ҳамма унларни босиб кетди.(Чўлпон)⁵⁸ Тасвир объектига эътиборни жалб қилиш учун: Холбуки, мусулмонлик кийимда эмас, қалбда, дилда. (Чўлпон) Ижобий белгининг даражама-даража ортиб боришини аниқ ифодалаш учун: Зебихон билан келган бошқа қизлар ҳам бир-биридан яхши, бир-биридан соз, бир-биридан очиқ, бир-биридан қувноқ...(Чўлпон) Салбий белгининг кучайиб боришини ифодалаш учун: Хўш, мингбошининг ўзи одамлар айтганидай жуда хунук ва бадбашара одамми? (Чўлпон)
Контекстуал маънодошлик. Катта маҳоратли ёзувчиларнинг бадиий тил борасидаги устунликларидан бири шундаки, улар фақат тилда мавжуд бўлган, тайёр маънодош сўзлардангина фойдаланиб қолмасдан, бадиий тасвир эҳтиёжига кўра маънодош бўлмаган сўзларни ҳам шундай қўллайдиларки, бу сўзлар ҳам матнда худди маънодош сўзлар каби идрок этилади. Масалан: Кечагина қарғаб, сўкиб, «ўлдирсам!» деб юрган кундошини ўпиб, қучоқлаб, силаб-сийпаб бир нафасда иккаласи «қалин дўст» бўлган эмишлар. (Чўлпон)