Markaziy osiyo, mdh va jahon iqtisodiyoti ko’lamidagi integratsiyaviy tendensiyalar mundarija

2.2. Markaziy Osiyo nafaqat geografik va geosiyosiy, balki yagona madaniy va sivilizatsiya makonidir
Mintaqaviy hamkorlikni mustahkamlash va oʻzaro ishonchni kuchaytirish, mavjud muammolarni oʻz vaqtida hal etishning muhim mexanizmi sifatida Oʻzbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2017-yil noyabr oyida Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining doimiy maslahatlashuv uchrashuvlarini tashkil qilishni taklif qildi va bu tashabbus mintaqa mamlakatlari tomonidan qoʻllab-quvvatlandi. Jumladan, Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining birinchi maslahat uchrashuvi 2018-yil 15-mart kuni Ostonada (hozirgi Nur-Sulton) boʻlib oʻtdi. Sammitda siyosiy, savdo-iqtisodiy va gumanitar hamkorlikni kengaytirish, terrorizm, ekstremizm, narkotrafik va qurol-yarogʻ kontrabandasiga qarshi birgalikda kurashish, xavfsizlik va barqarorlikni mustahkamlash masalalari muhokama qilindi. Markaziy Osiyo nafaqat geografik va geosiyosiy, balki yagona madaniy va sivilizatsiya makonidir, deya eʼtirof etildi.
2018-yil 22-iyun kuni BMT Bosh assambleyasi Prezident Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan ishlab chiqilgan "Markaziy Osiyo mintaqasida tinchlik, barqarorlik va barqaror rivojlanishni taʼminlash maqsadida mintaqaviy va xalqaro hamkorlikni kuchaytirish" rezolyutsiyasini qabul qildi. Yevropa, Amerika, Osiyo va Afrikaning 55 mamlakati hujjatga hammualliflik qildi va rezolyutsiya BMTga aʼzo barcha davlatlar tomonidan bir ovozdan qoʻllab-quvvatlandi.
Rezolyutsiya Markaziy Osiyo mamlakatlarining mintaqada tinchlik va barqaror rivojlanishni taʼminlashdagi, shuningdek mintaqaviy va xalqaro hamkorlikni mustahkamlashdagi muhim rolini eʼtirof etadi.
Hujjatda Bosh assambleya Markaziy Osiyo davlatlarining mintaqada barqarorlik va iqtisodiy hamkorlikni mustahkamlashga qaratilgan saʼy-harakatlari va tashabbuslarini qoʻllab-quvvatlashi taʼkidlangan.
Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining doimiy maslahatlashuv uchrashuvlarini tashkil etish toʻgʻrisidagi tashabbuslarini mamnuniyat bilan qayd etgan holda, rezolyutsiya mintaqaning dolzarb muammolarini birgalikda hal qilish uchun bunday maslahat maydonidan samarali foydalanishga chaqiradi.
2019-yil 29-noyabr kuni Toshkent shahrida Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining Ikkinchi maslahat uchrashuvi boʻlib oʻtdi. Markaziy Osiyo mamlakatlari Prezidentlari transchegaraviy suvlardan foydalanish, transport infratuzilmasini rivojlantirish, chegaralarni tartibga solish va mintaqaviy xavfsizlik masalalarini muhokama qildilar. Toshkentda boʻlib oʻtgan maslahat uchrashuvi Oʻzbekiston yangilanish va mintaqaviy hamkorlik yoʻlidan borishni davom ettirayotganligini namoyish etdi. Mintaqa davlat rahbarlarining keyingi uchrashuvini Qirgʻiziston poytaxti Bishkek shahrida oʻtkazish rejalashtirilgan.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tomonidan BMT Bosh assambleyasining 72 sessiyasi minbaridan ilgari surilgan tashabbuslarni amalga oshirishda muhim amaliy qadamlardan biri - bu 2017-yil 10-11-noyabr kunlari Samarqand shahrida boʻlib oʻtgan “Markaziy Osiyo: bir oʻtmish va bir kelajak, barqaror rivojlanish va oʻzaro farovonlik uchun hamkorlik” mavzuidagi anjumandir. Unda Markaziy Osiyo davlatlarining tashqi ishlar vazirlari boshchiligida delegatsiyalar, MDH, Yevropa, Osiyo va Amerikadan kelgan yuqori martabali rasmiy delegatsiyalar, 10 dan ortiq xalqaro tashkilotning rahbarlari, shuningdek 100 dan ortiq xorijiy ekspert va ommaviy axborot vositalari vakillari ishtirok etdi. Anjumanda Oʻzbekiston Prezidenti Markaziy Osiyo chegara hududlari hokimlari va ishbilarmon doiralari uyushmalarini tuzish taklifini ilgari surdi. Ushbu tashabbus hozirda chegara hududlarida mintaqalararo hamkorlikni rivojlantirishda oʻz ifodasini topmoqda.
Markaziy Osiyoda xavfsizlik va barqarorlikni taʼminlash uchun Oʻzbekiston qoʻshni Afgʻonistondagi mojaroni hal qilishda faol ishtirok etmoqda. Ushbu mamlakat bilan oʻzaro manfaatli hamkorlik toʻgʻrisida muhim shartnomalar imzolandi, yangi iqtisodiy loyihalar boʻyicha amaliy ishlar olib borilmoqda. Tinch Afgʻoniston Markaziy Osiyo mamlakatlariga Hind okeani va Fors koʻrfazi portlariga chiqish imkoniyatini beradi hamda Markaziy va Janubiy Osiyoni Yevropa bozorlari bilan birmuncha arzon va qulay yoʻl bilan bogʻlaydi.
Afgʻonistondagi vaziyatni barqarorlashtirish uchun Prezident Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan 2018-yil 27-mart kuni “Tinchlik jarayoni, xavfsizlik sohasida hamkorlik va mintaqaviy sheriklik” mavzusida yuqori darajadagi Toshkent xalqaro anjumani boʻlib oʻtdi. Unda Afgʻoniston Islom Respublikasi Prezidenti Muhammad Ashraf Gʻani, BMTning Afgʼonistondagi maxsus vakili Tadamiti Yamamoto, shuningdek AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya, Italiya, Fransiya, Turkiya, Rossiya, Xitoy, Hindiston, Eron, Pokiston, Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Tojikiston, Turkmaniston, Saudiya Arabistoni va Birlashgan Arab Amirliklari tashqi ishlar vazirliklari rahbarlari, 25 ta davlat va xalqaro tashkilot vakillari ishtirok etdi.
Anjuman yakunlari boʻyicha Toshkent deklaratsiyasi imzolandi. Ushbu hujjat mintaqada tinchlik va xavfsizlikni taʼminlash, barcha sohalarda hamkorlikni mustahkamlash, yaxshi qoʻshnichilik munosabatlarini yanada kengaytirish kabi ezgu maqsadlarni oʻzida mujassam etdi.
Oʻzbekiston Afgʻoniston bilan munosabatlarni rivojlantirishni davom ettiradi, ushbu mamlakatda vaziyatni tinch yoʻl bilan hal etishga qaratilgan xalqaro saʼy-harakatlarda bundan buyon ham faol ishtirok etadi. Oʻzbekiston tomoni Afgʻoniston iqtisodiyotini tiklash, uning transport, ishlab chiqarish, energetika va ijtimoiy infratuzilmasini rivojlantirishni qoʻllab-quvvatlaydi. Zero, barqaror va gullab-yashnayotgan Afgʻoniston Markaziy Osiyoda mintaqaviy xavfsizlik barqarorlikning muhim omillaridan biridir.
Shu bilan birga, global tusga ega boʻlgan ekstremizm, separatizm, giyohvandlik va qurol kontrabandasi muammolari bilan chambarchas bogʻliq boʻlgan xalqaro terrorizmga qarshi kurash hozirgi davrimizning eng dolzarb muammosi boʻlib qolmoqda. Taʼkidlash joizki, ushbu yoʻnalishda SHHT doirasida yaqin hamkorlik amalga oshirilmoqda.
Shu oʻrinda Prezidentimiz dunyo aholisining katta qismini tashkil etadigan yoshlarni ekstremizm va radikalizm taʼsiridan himoya qilish hamda ularning huquqlarini yanada toʻlaroq taʼminlash borasida qator tashabbuslarni ilgari surganligini taʼkidlash joiz. Jumladan, davlatimiz rahbari yoshlarni ushbu salbiy taʼsirlardan himoya qilishda “Jaholatga qarshi maʼrifat” tamoyilini oʻrtaga tashladi va BMT Bosh assambleyasining 72 sessiyasidagi nutqida “Maʼrifat va diniy bagʻrikenglik” deb nomlangan rezolyutsiyani hamda Yoshlar huquqlari haqidagi konvensiyani ishlab chiqish va qabul qilish tashabbusini ilgari surdi. “Maʼrifat va diniy bagʻrikenglik” haqidagi rezolyutsiya 2018-yil dekabr oyida BMT Bosh assambleyasi tomonidan yakdillik bilan qabul qilindi va Yoshlar huquqlari haqidagi konvensiya boʻyicha ishlar qizgʻin davom etmoqda. Bu esa Prezidentimizning tashabbuslari naqadar dolzarb xalqaro ahamiyatga ega ekanligi va ularning jahon hamjamiyati tomonidan keng qoʻllab-quvvatlanayotganidan dalolat beradi.
Mintaqaning barcha mamlakatlarida bevosita dengizga chiqish yoʻllari yoʻqligi sababli, quruqlik transportini rivojlantirish va tranzit salohiyatni oshirish muhim ahamiyatga ega. Oʻzbekistonning eksport geografiyasini va qoʻshni davlatlar bilan transport yoʻlaklari infratuzilmasini rivojlantirish maqsadida Prezidentimiz 2018-yilda Toshkent shahrida “Markaziy Osiyo xalqaro transport yoʻlaklari tizimida: strategik istiqbollar va foydalanilmagan imkoniyatlar” mavzusida xalqaro anjuman oʻtkazish taklifini bildirdi. Unda dunyoning 37 mamlakatidan va 27 xalqaro tashkilotdan 500 nafardan ortiq xorijiy mutaxassis ishtirok etdi.
Anjumanning asosiy maqsadi – mavjud transport yoʻlaklarini takomillashtirish va yangi transport yoʻlaklarini yaratish maqsadida xalqaro moliyaviy institutlar, tashkilotlar, shuningdek transport va logistika kompaniyalari vakillari bilan har tomonlama aloqalarni rivojlantirish edi. Uchrashuv natijasida transport va logistika xizmatlarini koʻrsatish jarayonida qoʻshma transport-logistika korxonalarini tashkil etish va raqamli texnologiyalarni jadal joriy etishga qaratilgan aniq takliflar ishlab chiqildi.
Mintaqada yangi transport inshootlarining ishga tushirilishi mazkur sohada belgilangan vazifalarning izchil amalga oshirilayotganidan dalolat beradi. Jumladan, muhandislik xususiyatlari va geostrategik ahamiyatiga koʻra noyob hisoblangan Turkmanobod-Farob koʻprigining ishga tushirilishi nafaqat Oʻzbekiston va Turkmaniston, balki butun Markaziy Osiyo hayotida muhim oʻrin tutadi.
Koʻp yillar davomida Oʻzbekiston, Tojikiston va Qirgʻiziston oʻrtasidagi nazorat punktlarining aksariyati fuqarolar uchun yopiq edi. Shuningdek, davlat chegaralarini delimitatsiya va demarkatsiya qilish borasida qator jiddiy muammolar mavjud edi. Oʻzbekiston Prezidentining Qirgʻizistonga davlat tashrifi davomida 2017-yil 5-sentyabr kuni Oʻzbekiston va Qirgʻiziston oʻrtasida davlat chegarasi toʻgʻrisidagi shartnoma imzolandi. Shuningdek, 2018-yil 9-mart kuni Oʻzbekiston Tojikiston bilan chegaralarni delimitatsiya va demarkatsiya qilish borasida shartnomasini imzoladi.
Ushbu muhim hujjatlarning amalga tadbiq etilishi natijasida, qoʻshni mamlakatlar bilan chegara punktlarida barcha cheklovlar olib tashlandi. Qirgʻiziston va Tojikiston bilan imzolangan chegaralarni delimitatsiya va demarkatsiya qilish shartnomalari mamlakatimizga iqtisodiy hamkorlikni va transchegaraviy savdoni rivojlantirish, oʻzaro savdo hajmini oshirish va, eng muhimi, chegara hududlarida istiqomat qiluvchi fuqarolarning harakatlanishi uchun qulay shart-sharoitlarni yaratadi. Jumladan, agar besh yil oldin Oʻzbekiston-Qirgʻiziston davlat chegarasini kuniga 200-300 kishi kesib oʻtgan boʻlsa, bugungi kunda bu koʻrsatkich 30 mingdan oshdi. Tojikiston bilan shartnoma imzolangandan soʻng, ilgari yopiq boʻlgan barcha 17 chegara oʻtkazish punkti toʻliq ishlay boshladi. Bugungi kunda Oʻzbekiston-Tojikiston chegarasini kuniga 20 ming fuqaro kesib oʻtmoqda. Shuningdek, Oʻzbekiston va Tojikiston fuqarolari uchun 30 kungacha vizasiz rejim oʻrnatilgani ikki mamlakat oʻrtasidagi hamkorlik ochiqlik va doʻstona qoʻshnichilik aloqalariga tayanishidan dalolat beradi.