Марказий Осиёдаги илк христианлик (ёдгорликлар, топилмалар, митрополиялар) Тошдши сиёсатшунослик факултети

Қирғизистон ҳудудида нафақат Навкат, балки пойтахт яқинидаги Тарсокент ҳам катта аҳамиятга эга. Унинг номидан христиан шаҳар эканлигини фарқламаслик бўлиши мумкин эмас, чунки “тарсо” сўзи христиан сўзини англатади, Тарсокент, бу “насроний шаҳар” дегани.
Қирғизистонда фақат несторианлик эмас балки бошқа секталар ҳам фаолият юргизганлар. “Иссиқ-кўл” нинг бир соҳили ёнида авлиё Маттонинг жасадини муқаддас ҳисобловчи бир арман черкови ҳам мавжуд бўлиб, одамларга ва давлатга хизмат қилган. Манбаларга қараганда у монастир захирасида Авлиё Маттонинг жасади сақланган. Маттонинг жасади II ёки III асрда Суриядан келтирилган. Бундан кўриниб турибдики, бу ерда монастир бўлмаса ҳам христианлар учун ибодатхона мавжуд бўлган. Христианликнинг Марказий Осиёдаги биринчи масканлари сифатида бу ерни ҳам тилга олсак бўлади. ХIV асрда машҳур бўлган Каталон харитасида бу жой аниқ кўрсатилган. Кейинчалик кўл сувининг тошиши оқибатида монастир ювилиб, вайрон бўлган. Сув остидаги нарсалар мавҳум бўлиб келди. Археологик қазилмалар бу ер(Тюп бўғози)да ўтказилмаганлиги боис бу гипотезалигича қолди.
Қирғизистоннинг энг ажойиб меъморий ёдгорликларидан бири бўлмиш Тош-Работ монастири Тяншан тоғининг бир четидан топилган. Манбаларга қараганда уни сурёний роҳиба аёллар қурганлар.
Бундан ташқари бир нечта шаҳарларда епископ ёрдамчилари хизмат қилган. Улар асосий хабарларни бош епископга етказиб беришган.
Марказий Осиё черковлари таъсири доирасига Шин(Хитой) ва Ҳирот(Афғонистон) митрополиялари ҳам кирган. Марказий Осиёдан қорахитой, уйғур ва найманларга ўтган христианликнинг обрўси анчайин кучли бўлди. Чингизхоннинг Марказий Осиёдаги ворислари саройлари ҳузурида христиан найман, қорахитой ва уйғурларнинг таъсир доираси анчагина кенг эди. Саёҳатчи Рубрук(вафоти 1253й.) булар ҳақида тўлиқ ва христианликнинг Несториан оқимининг Мўғулистондаги аҳволи ҳақида ўз маълумотларида хабар беради.
Хулоса қилиб шуни айтадиган бўлсак, милоднинг бошларида кириб келган христианлик IХ-Х асрларнинг охирлари Шарқда вақтинча йиқилиш даврини бошдан ўтказди. Христиан жамоалари ўз позициялари, яъни ўз мавқеълари Тяншанбўйи Уйғуристонида сақлаб қолдилар. Сал ғарброқда Мовароуннаҳр ва Еттисувда ислом христианликни умуман йўқ бўлиб кетмас даражада сиқиб чиқарди.
Христиан дини Марказий Осиёда жуда қадимдан мавжуд бўлиб келган. Бу минтақада ўзининг ибодатхоналари билан бир қаторда минтақага хос секта ва йўналишларга ҳам эга бўлган.
Христиан маданиятининг Марказий Осиё давлатлари билан алоқаларнинг тўхталиши сабабли, ўзидан ҳеч қандай из қолдирмади. Фақатгина қадимги сурёнийлар ишлаб чиққан алифбо ва уйғурлардан мўгул ва найманларга ўтган бир қанча маданий сўзлар сақланиб қолинган.

1 Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т.7-Т.: Ўзбекистон, 1999. –Б. 142.

2 Дмитрий Питиримов. История христианства в Средней Азии.Ташкент.,2007. Стр 3

3 Бартольд В.В. Отчет о командировке в Туркестан. - Сочинения . Т.4.М., 1966. Бартольд В.В. По поводу христианского селения Вазкерд. - Сочинения Т.4.М.,1966. Бартольд В.В. О христианстве в Туркестане в домонгольский период. - Сочинения Т.2.Ч.2. М., 1964. Дресвянская Г.Я. Христианский некрополь древнего Мевра. - Материалы научной конференции аспирантов Ташкентского государственного университета. Ташкент.1966. Борисова А.Я. «К истолкованию изображения на биянаймайских оссуариях».- ТОВЭ .Т.".1940. Пачос М. «Новые находки оссуарных захоронений на территории Афрасиаба». - Проблемы археологии Средней Азии. Л., 1960. Ягодин В.Н., Ходжайов Т.К. Некрополь древнего Миздакхана.Таш.,1970. Борисова А.Я. К истолкованию изображения на биянаймайских оссуариях.- ТОВЭ .Т.".1940. Борисова А.Я. Сирийская надпись на сосуде из Тараза. - ИАН КазССР. Вып. 1(46).Серия археологии .1948. Борисова А.Я. Эпиграфические заметки. - ЭВ. 15. 1963. Mark Dickens “Nestorian Christianity in Central Asia”. London. 2001. SaekiYoshiro. The Nestorian Documents and Relics in China. Tokyo, 1951. Aziz S.Atiya . A History of Eastern Christianity. London., 1968. The Early Years of Central Asian Christianity. Richards C. New York: St. Martin's Press. 2000.