Марказий Осиё мутафаккирларининг инсон ва жамият ҳақидаги таълимотлари

Зокиржон Холмуҳаммад ўғли Фурқат (1858-1909)

• Унинг шеърияти ўз замонидан нолиш, зорланиш билан бирга, эркинликка ва ёруғ ҳаётга интилишни акс эттиради. Масалан, унинг "Сайдинг қўя бер сайёд" шеърида алам изтироблари умумлаштирилган, қулликка, зулмга норозилик туйғулари баён этилган. Бу шеър ов ва овчи ҳақида ёзилган бўлса ҳам, жамият ҳаёти ва жамиятдаги эрксизлик, қуллик ҳодисаларини тасвирлайди. Шоир кийикнинг ҳолини ўз ҳолига ўхшатади. Бу билан шеърда тасвирланган воқеа ижтимоий ҳаётга, кишилар ўртасидаги муносабатларга тааллуқли эканини кўрсатади.
• Фурқат бу шеърнинг ҳар бандида бандга тушиб қолган кийикнинг аҳволини тасвирлар экан, воқеликнинг, ҳаётнинг бирор томонини чизиб беради. Бу шеърда унинг ҳам кучли, ҳам кучсиз тарафи гавдаланади. Шоирнинг кучли томони – унинг эркпарвар, озодликни севувчи сифатида, қулликка, жабр-зулмга, ҳақсизликка қарши чақириғидир. Унинг кучсиз томони эса – озодликни золимдан сўраб олмоқчи бўлишида, яъни овчини кийикка раҳм қилишга чақиришида кўринади.

Фурқат ўша пайтда ҳукмрон бўлган феодал-патриархал қолоқликка, ҳуқуқсизлик, фанатизм, жоҳиллик ва нодонликка қарши чиқади ва киши- ларни илм-маърифатга чақиради. Эски усулдаги, фақатгина диний илм- лар берилувчи мактабларни дунёвий илмлар берилувчи янги шаклдаги мактаблар билан солиштиради, фарзандлар келажаги билимга боғлиқ- лигини, уларнинг дунёвий билимлардан хабардор бўлиши мамлакат равнақига катта таъсир қилишини таъкидлайди. Шоир ўз шеърларида халқ ҳаёти учун, умумий, тарихий тараққиёт учун илм зарур, илм-фан- гина тараққиётга йўл очади, афсоналарни ҳақиқатга айлантиради, деб тушунади. Фурқат илмнинг жамият ҳаётидаги роли, аҳамияти ҳақида сўзлаб, шундай хулоса чиқаради:

• Фурқат ўша пайтда ҳукмрон бўлган феодал-патриархал қолоқликка, ҳуқуқсизлик, фанатизм, жоҳиллик ва нодонликка қарши чиқади ва киши- ларни илм-маърифатга чақиради. Эски усулдаги, фақатгина диний илм- лар берилувчи мактабларни дунёвий илмлар берилувчи янги шаклдаги мактаблар билан солиштиради, фарзандлар келажаги билимга боғлиқ- лигини, уларнинг дунёвий билимлардан хабардор бўлиши мамлакат равнақига катта таъсир қилишини таъкидлайди. Шоир ўз шеърларида халқ ҳаёти учун, умумий, тарихий тараққиёт учун илм зарур, илм-фан- гина тараққиётга йўл очади, афсоналарни ҳақиқатга айлантиради, деб тушунади. Фурқат илмнинг жамият ҳаётидаги роли, аҳамияти ҳақида сўзлаб, шундай хулоса чиқаради:
• Жаҳон басту кушоди илм бирла,
• Надир дилнинг муроди илм бирла,
• Кўнгилларнинг сурури илмдандир,
• Кўрар кўзларнинг нури илмдандир.
• Фурқат фақат илм, ихтиронигина эмас, айни замонда унинг ижодкори бўлмиш инсонни ҳам самимий ҳурмат билан севган ва инсоний муҳаб- батни, эркинликни улуғлаган. Унинг шеърларида олижаноб фикрлар, ғоялар, гўзал ҳиссиёт билан яшовчи, жамият тараққиётини ўйловчи, илгарига, янгиликка интилувчи, халқ учун қайғурувчи инсон гавдалана- ди. Унинг тушунишича, ақл, идрок инсоннинг энг яхши фазилатидир.
• Фурқат ўз ижодида, бир томондан, ўз давридаги жамият тузумининг ҳоким синфлар, зулмкорлар жабрини аёвсиз танқид қилади, жаҳолат, нодонлик ичида яшаган халқнинг аҳволига ачинади, уни билим, маърифатга яақиради, шу йўл билан қолоқликни, зулмни тугатиш йўлини излайди. Шу маънода у оптимист маърифатпарвар, демократ шоир сифатида майдонган чиқади.

Эътиборингиз учун раҳмат !

• Эътиборингиз учун раҳмат !