Марказий Осиё мутафаккирларининг инсон ва жамият ҳақидаги таълимотлари

Бердимурод Қарғабой ўғли Бердақ (1827-1900)

• Унинг ижоди хонлик ҳукмронлигини танқид қилишга, ундаги ижтимоий адолатсизликлар ва сиёсий тенгсизликни фош этишга, инсонпарварлик, тенглик, сахийлик, адолат, ватанпарварлик, меҳр-шафқат, қаҳрамонлик ва мардлик, мустақиллик, миллий озодлик ва ҳақиқат учун кураш каби умуминсоний ва миллий қадриятларга бағишланган.
• Бердақ оддий халқнинг хонга бўлган норозилигини ва хонликнинг сиёсий-маъмурий асосларини ўзининг "Ахмоқ подшоҳ" достонида ифодалаб берди. Бунда у муҳтожлик чангалида эзилган, уқубат чеккан халқ учун эзгулик ва адолат бахш этмоқ йўлида эътиборга лойиқ фалсафий умумлашмалар қилди.
• Бердақ ўз ахлоқий қарашларида Шарқнинг энг яхши анъаналарини давом эттирди. У "Изладим", "Халқ учун", "Яхшироқ", "Менга керак" каби шеърларида кишиларнинг ҳалол меҳнатини улуғлайди. Унинг ахлоқий қарашларининг яна бир томони – инсонни ҳурмат қилиш, айниқса, қариялар, заиф ва ногиронлар, камбағал ва бева-бечораларнинг иззат-нафсига тегмаслик, уларга иложи борича ёрдам кўрсатишга чақириш- дир. Бердақ худди Навоий каби одамларни ахлоқ-одобига қараб уларни яхши ва ёмонга бўлади. Яхши одам деганда, у бутун инсоний фазилат- ларни ўзида тўплаган доно, ақлли, билимдон, ўзгаларга ёрдам берувчи, феъл-атвори ижобий кишиларни кўз олдига келтиради. Ёмон одам эса Бердақнинг назарида, халқнинг офатидир, у халқни ҳам, оға-инининг ҳам қадрига етмайди. Умуман олганда, шоир ахлоқий қарашларининг марказида инсонийлик туради.

Муҳаммад Аминхўжа Муқимий (1850-1903)

• Ўз ижодида жамиятда маърифат, ижтимоий адолат ва халқ фаровон- лигини таъминловчи тартиблар ўрнатиш зарурлигини акс эттирди ва ўз замонасига ана шу жиҳатдан баҳо берди.
• Муқимий зулм ва жаҳолат остида эзилган меҳнаткаш деҳқонлар ва шаҳар камбағалларининг оғир аҳволини, бойлар, руҳонийлар ва амалдорларнинг ўзбошимчалигини ва жабр-зулмни ёрқин ифодалаб берди. У ўз меҳнати билан моддий бойликларни яратаётган оддий халқ очлик ва қашшоқликда яшаётган бир пайтда, бойларнинг айшу-ишратда кун кечираётгани билан ҳеч келиша олмайди.
• Муқимий золимларни фош қилиш билан чекланмади, у жамиятда ҳокимият "ғирчиллама ковуш ва силлиқ салла"ликлар қўлида эканлиги- ни тушуниб етди ва халқни мавжуд тузум адолатсиз эканлигини чуқурроқ англашга чақирди, халқнинг бу тузумга нисбатан ғазаб ва нафратини оширди. У ўз давридаги хонлик тузумида мавжуд бўлган турли табақалар, ижтимоий кучлар мавжудлигини ва улар орасида кураш борлигини кўра олди.