Марказий Осиё Халқлари Динлари Тарихи

 
ЎРТА ОСИЁ МУСУЛМОНЛАРИ ДИНИЙ ИДОРАСИ (ЎОМДИ). 
Улуғ ватан уруши (1941-1945) даврида динга муносабат бироз юмшади, бу 
пайтда 1943-йилда Тошкентда Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диний 
идораси ташкил қилинди. Унинг таъсис этилганлиги ҳақида Ўрта Осиё ва 
Қозоғистон мусулмонлари вакилларининг қурултойида (Тошкент, 20-
23.10.1943.) эълон қилинди. Ушбу муассаса бутун минтақадаги диний вазият 
устидан марказлашган назоратни ташкил қилиш мақсадида тузилган эди; 
шунга кўра Идора номидан чиқарилаётган ҳар қандай қарор ёки ҳужжат давлат 
текширувидан ўтар эди. Бироқ исломнинг бирон бир «олий институт» 
(бошқарув органи) билан мос келмайдиган ақидавий тизими диний идорани 
маълум даражада ислом учун бегана органга айлантирди. Исломнинг ақидавий 
масалаларни шарҳлаш ва хал қилиш билан диний фанларнинг яхши 
билимдонлари (мужтаҳидлар) мустақил равишда шуғуллана оладиган 
хусусияти доимо шундай вазиятни юзага келтирганки, Ўрта Осиё 
мусулмонлари диний идораси каби сохта органларнинг диний қарорлари 
мажбурий характер касб эта олмаган ва олмасди ҳам.
Совет даврида диний бошқармаларнинг давлатдан алоҳида фаолият олиб 
бориши ҳақида расман эълон қилинган бўлишига қарамай, амалда улар давлат 
муассасаси бўлган ва диндорлар ҳам шундай деб билганлар. Шу муносабат 
билан шуни ҳам қайд этиш ўринлики, ЎОМДИ Сталин даврида тузилган ва 
ўша даврдаги ҳар қандай (шу жумладан диний) муассаса авторитар тузилиши 
воқеликни такрорлайдиган тизим эди; бундай тизим унинг раҳбарига амалда 
чегараланмаган ҳокимият беради, бундай раҳбар бир ўзи (худди Совет 
ҳукуматининг илк пайтларидаёқ жорий қилингани каби) бюрократик давлат 
тизимининг автократлаштирилган юқори органи бошлиғи олдида шахсан 
жавобгар бўлади. Юқорида қайд этилган барча хусусиятлар ЎОМДИнинг икки 
томонлама мақомини аниқлаб беради. Асосийси, у чиқарган кўпчилик қарор ва 
фатволар диндорлар томонидан оддий маъмурий ҳужжат ва диний аҳамияти 
бўлмаган давлат буйруқлари каби қабул қилинган. 
Аввал зикр этилган биринчи қурултойда «Минтақа (Ўрта Осиё) беш 
иттифоқчи республикаларининг муфтийси» этиб бир овоздан Эшонхон 
Бобохон, унинг ўринбосари этиб Муродхўжа Солиҳий (Солиҳов), масъул котиб 

---

119 
этиб эса – З.Бобохонов сайландилар. Қуйидаги тизимларнинг ташкил этилгани 
эълон қилинди: ўн бир кишидан иборат бошқарув (Ҳайъат), беш кишидан 
иборат тафтиш ҳайъати. Республикаларда қозиятлар тузилди. Уларнинг 
раислари (қозилар) этиб юқорида қайд этилган делегациялар бошлиқлари 
(Ўзбекистонда З.Бобохонов) тайинландилар. Бир пайтнинг ўзида хизматчилар 
штатлари ва идора ички бўлимлари (фатволар бўлими, масжидлар бўлими ва б.) 
аниқланди. Кейинроқ идора қошида Мири араб мадрасаси (1945) ва Олий 
ислом институти (1971) таъсис этилди. Чиқарилаётган фатволар мавжуд 
қонунлар ва СССР Конститутциясига зид бўлмаслиги учун юридик масалалар 
бўйича маслаҳатчи штати киритилди.
1947 йилда Идора қошида «Совет шарқи мусулмонлари» журнали таъсис 
этилди. У фақат 1968 йилдан бошлаб мунтазам чоп этила бошлади. Унда 
Идоранинг фатволари ва қарорлари (қисқартирилган ҳолда), ҳукуматнинг
диний сиёсатга оид қарорларига шарҳлар, имомлар мақолалари, диндорлар 
саволларига жавоблар ва ҳоказолар бериб борилган.
Бюджет мусулмонларнинг хайриялари ва масжидлардан йиғилган хайр 
эҳсонлардан иборат бўлган. Даромаднинг энг катта қисмини ўша пайтда 
ЎОМДИ иҳтиёрида бўлган катта зиёратгоҳлар (Баҳовуддин Нақшбанд, Қусам 
ибн Аббос ва б.)дан йиғилган садақалар ташкил этган. Мазкур даромадни ўзига 
хос шаръийлаштириш мақсадида ҳанафийлик (суфийлик) нуқтаи назаридан 
асослаб, авлиё даражасига етган шахсларни зиёрат қилиш тўғрисидаги фатво 
чиқарилди (1953). Бироқ 1957 йил ёзга келиб Вазирлар Кенгаши ҳузуридаги 
Диний ишлар қўмитаси зиёрат анъаналарининг оммавий тусга киришини «дин 
пайдо бўлишининг хавфли белгилари» ва «диндоларнинг норасмий 
тўпланиши» деб баҳолаб, барча зиёрат объектларини ёпиш ҳақида расмий 
қарор чиқарилишига эришди.
Идора доимо партия ва ҳукумат органларининг анъанавий маросимларга 
(ўша даврнинг беўхшов ибораси билан айтганда – «ўтмиш сарқитлари»га) 
қарши курашиш борасидаги барча махсус қарорларига мослашишга мажбур 
эди. Идорага «Ҳаж қилиш ва авлиёларга сиғинишни, мавлуд (Мавлуд ан-набий) 
ва бошқа анъанавий маросимларни бекор қилиш” ҳақида қатор фатволар 
чиқариш топширилган эди. Шу тариқа, юқорида айтиб ўтилган ва бошқа 
маросимларни, айниқса жамоа бўлиб бажариладиган маросимларни 
«ношаръий», «исломга зид» деб эълон қилиш ҳақида мачит имом-
хатибларингнг бир қатор фатволари ва кўрсатмалари пайдо бўлди. 
Фатволар чиқариш йўли билан қуйидаги урф-одат ва маросимлар 
ношаръий деб эълон қилинди: жаноза пайтида йиғловчиларнинг марсияхонлик 
қилишлари; мархумнинг гуноҳларини сотиб олиш (фидя; маҳал.-давра) ва 
ундан сўнг қуръон ўқиб ўткизиладиган худойилар,мархум вафотининг 3,7,20 ва 
40-кунларирини ва йиллигини дастурхон ёзиб нишонлашлар; никоҳ тўйларида 
қалин тўлаш, бешик тўйлари, хатна тўйлари. Фатволарда маҳаллий «авлиёлар» 
қабрларини зиёрат қилиш, хусусан, зиёратчиларнинг қабрлар олдида дуо 
ўқишлари, мозорларга туғлар ўрнатиш ва шам ёқиш, «авлиё» руҳидан мадад 
тилаш, йиғлаш, касалларни тузатиш учун дам солиш ва бошқалар шариатга зид 
деб эълон қилинди (1950,1952, 1957, 1959, 1960-1966 йй.). Шунингдек, рамазон 

---

120 
вақтида ёки қабрлар олдида (руҳнинг тинчланиши учун) Қуръоннинг баъзи 
қисмларини ёки тўлиғича ўқиш (хатми Қуръон) эвазига пул олиш ҳам 
ношаръий деб эълон қилинди.
Бундай қарорларни асослаш учун диний идора қошида З.Бобохонов 
ташаббуси ва раҳбарлигида уламолар кенгаши ташкил этилди. ««Эшонлик» ва 
«муридлик»нинг ислом таълимотига зидлиги тўғрисида»ги фатво қайта-қайта 
(1957-1962 ва бошқа йилларда) чиқарилди, чоп этилди ва масжидларга 
тарқатилди. Уларда Қуръон, ҳадис ва салафия муаллифлари (энг аввало Ибн 
Таймия) асарларига таяниб З.Бобохонов тасаввуф ва унинг «эшонлик ва 
муридлик» шаклидаги кўриниши, каромат, сўфийлик ташкилий тизимлари 
(зовия, ҳонақо, такия), маҳаллий машҳур сўфийлар қабрларини зиёрат қилиш ва 
бошқаларнинг ношаръий эканлигини асослашга уринади. Қизиғи шундаки, 
З.Бобохонов ва унинг маслакдошлари чиқарилаётган қарорларни диний 
жиҳатдан асослашда асосан Қуръон ва ҳадисларга, баъзан ҳанафия мазҳаби 
фатво тўпламлари: «ал-Мабсуд» (Муҳаммад аш-Шайбоний), «ал-Ҳидоя»нинг 
шарҳлари, «Фатово ал-Байдовия» ва бошқаларга суянганлар. Шу билан бир 
қаторда бир қанча диний ҳукмларни (масалан, ажралиш (талоқ), таҳорат 
пайтидаги баъзи амаллар, «авлиёлар» қабрларини зиёрат этишнинг мумкин 
эмаслиги ва бошқа масалаларни) асослашда фатволар муаллифлари бошқа 
мазҳабларнинг ўрта асрлардаги ва ҳозирги муаллифлари асарлари: Аҳмад ибн 
Ҳанбал (780-855)нинг «ал-Муснад», Абу Бакр Жобир ал-Жазоирийнинг “Китоб 
Минҳож ал-муслим” ва юқорида қайд этилганидек, Ибн Таймия ва бошқалар 
асарларига тез-тез мурожаат этганлар. Юқоридаги урф-одатларни ман этиш 
кўпинча исломнинг ватани бўлмиш ҳозирги Саудия Арабистонида уларнинг 
мавжуд эмаслиги билан боғлаб тушунтирилар эди. 
Шунингдек, масжидлар имом-хатибларига қаратилган (кўп ҳолларда 
З.Бобохонов томонидан имзоланган) мактублар ҳам мана шундай руҳда 
тузилган бўлиб, улардан мусулмон байрамларини ўтказишда «шариатга хилоф 
иш тутиш» муносабати билан қўшимча фатво ва кўрсатмалар ўрин олган. Улар