Марказий Осиё Халқлари Динлари Тарихи

бешафқат қўли билан мусулмонликка қарши мунтазам курашиш” эди. Лекин 
бу ҳужжат тасдиғини топмади, бунга Рус империясининг Туркистондаги юқори 
табақадаги вакилларининг исломга эҳтиёткорона ёндошувлари сабаб бўлган 
бўлса ажаб эмас. 
Шуни ҳам назарда тутмоқ керакки, Дукчи Эшоннинг «Ислом давлати” 
барпо этишга чақируви унинг “қора халқ”дан чиққан муридлари учун айни 
муддао бўлди. Бунга яна маҳаллий рус маъмуриятининг ерли халқ талабларига 
жавоб бера олмаган тартибсиз сиёсати ҳам туртки бўлди. 
Қўқон мустақиллигининг бой берилишига маҳаллий халқнинг
муносабати турлича бўлди. Бир гуруҳ сиёсий ва диний табақа вакиллари бир-
бирига уюшмаган исёнлар ( Офтобачи бошчилигидаги “Етим хон” исёни, 1898 
йилги Андижон қўзғолони ва бошқ.) кўтариб турдилар. Бу қўзғолонлар ислом 
давлати қуриш йўлида ғазавот сифатида олиб борилди,аммо ҳамма вақт 
муваффақиятсизликка учради.
Ерли зиёлилар гуруҳи рус мустамлакаси хусусида турли фикрда эдилар. 
Уларанинг баҳслашувига сабаб бўлган муаммолар асосан қуйдагилар эди: 1. 
Русларнинг ҳарбий жиҳатдан устунлиги жиҳод қилишга монеълик қиладими, 
балки у билан келишув керакдир? 2. Мустамлакадан кейин бу ҳудудни нима 
деб аташ жоиз: “Дор ал-ислом”ми ёки «дор ал- ҳарб”? 3. Яна бошқа икки савол 

---

104 
ҳам шу хусусда - “ғайридинлар” бошқарган жамиятдан ҳижрат қилиш 
муаммоси ва жиҳод қилинганда қай даражада муваффақиятга эришиш 
мумкинлиги тўғрисида; 4. Ноисломий давлатда умматнинг ҳолати хусусида; 5. 
Мусулмонлар ва ғайридинлар(рус, ҳинду, еврей)нинг ўзаро муносабатлари 
қандай бўлиши керак; 6. “ғайридинлар томонидан ишлаб чиқарилган” 
буюмларни (булар оддий кундалик эҳтиёж моллари, алоқа воситалари, техника 
ва б.) қўллаш шариат кўрсатмаларига мос келадими? Бунда баҳслар, асосан, 
кириб келаётган “янгиликлар” (бидъат)ни уммат учун “Бидъати хасана” га 
киритса бўлиш ё бўлмаслиги хусусида, зеро, уларни ишлатиш суннатдан 
чекиниш бўлиб қолмайдими? 7.Рус ва Европа миллатларидан фан ва техника 
ютуқларини ўзлаштириш муаммоси; 8. Шунингдек, кундалик ҳаётда руслар 
билан мулоқот, улар билан савдо-сотиқ ишларини олиб бориш, уларга ўхшаб 
кийиниш каби талай муаммолар муҳокама қилинган. 
Уламоларнинг рус истилоси ва мустамлакасига қарашларидаги тадрижий 
ўзгаришни ҳатто айни бир уламо тимсолида кузатиш мумкин. Масалан, 
тошкентлик уламо Муҳаммад Юнус Хожаи Тойибнинг руслар билан 
мусулмонлар мулоқотига доир қарашларида муайян бир тадрижий ўзгаришни 
кўришимиз мумкин. Унинг “Хадиқат ал-анвор” асаридаги таърифларга кўра 
айтиш мумкинки, мазкур уламо учун Муҳаммад Умар хон (1809-1822), ундан 
кейин Муҳаммад Али хон ва Шер Алихон (1842-1844) ҳукмронлик қилган 
даврлар сиёсий идеал саналган; ушбу ҳукмдорлардан сўнг, муаллиф фикрича, 
“шариат чашмалари қуриб битди”.
Тоиб Авлиё ота, Туркистон, Чимкент ва Тошкент мудофааларида 
қатнашган. Қўқон хонлиги буткул Чор Империяси қўлига ўтгач(1865-1868), у 
ватанини тарк этиб Кошғарга кўчиб ўтади, бу ерда Ёқуббек бошчилигида 
хитойликларга қарши кўтарилган исёнда қатнашади. Ёқуббекнинг вафотидан 
сўнг − 1877 йилда - Ҳиндистонга йўл олади, у ерда мусулмон ва мусулмон 
бўлмаган ерли халқнинг инглизларга қарши исёнларига гувоҳ бўлади. 1880 йил 
бошида Тоиб она ватани - Қўқонга қайтади, 1886 йилдаги сайловларда эса 
шаҳар қозиси лавозимига сайланади. Ватанидан йироқда юрган пайтларида 
кўрган-кечрганлари, айниқса, мусулмон ва ғайридинларнинг ўзаро тинч ва 
нотинч муносабатлари Тоиб қарашларига ўз таъсирини ўтказмай қолмади - у 
ҳам бошқа мусулмон зиёлилари каби руслар билан мулоқотларда юзага 
келадиган муаммолар ечимини ахтара бошлади. Бинбарин, бу пайтга келиб 
Тоибнинг қарашлари ўзгара бошлаганди. Унинг “Туҳфаи Тоиб” асари (1905 
йилдан олдин ёзилган) муаллиф қарашларидаги ўзига хос эволюция жараёни 
маҳсулидир. Унга кўра, энди Тоиб руслар билан муроса йўлини ёқлайди. 
Айтадики, мана, руслар мусулмонларга диний билим олишни тақиқламадилар, 
шариатни асраб қолишга изн бердилар; шунинг ўзиёқ Туркистонни “Дор ал-
ислом» деб аташимизга имкон беради. Шундай шароитда жиҳод ҳақида ўйлаш 
ноўриндир; чунончи, жамоат ўзидан кучли душманга рўбарў бўлса, унга қарши 
туриш суннага мувофиқ келмайди. Мисол тариқасида у Чингизхон юриши ва 
чингизийлар ҳукмронлигини келтиради, зеро, бу курашда жуда кўп 
мусулмонлар қирилиб кетганлар, ваҳоланки, улар таслим бўлиб жонларини 
сақлаб қолишлари мумкин эди. Тоиб ўша даврни руслар истилоси билан 

---

105 
таққослайди: модомики, “шариатни сақлаб қолиш ва тараққий эттириш 
имконияти мавжуд экан”, нега жиҳод керак, яхшиси улар билан келишув - сулҳ 
йўлини тутган маъқул эмасми? Рус истилочилари билан баҳамжиҳат яшашга 
ундар экан, Тоиб, ўз навбатида, мусулмонларни ўз динларига янада ҳушёр 
боқишга, “имонни йўқотмасликка” чақиради. Шу йўсинда, Тоиб назарда тутган 
келишувчанлик ўз динини сақлаган ҳолда «ғайридинлар” билан муайян 
чегарада туришдан иборат. Унинг фикрлари русларнинг ҳарбий ва сиёсий 
салоҳиятини назарда тутиб, улар билан вақтинча келишишни ёқлаган маҳаллий 
зиёлилардан Абдулазим Сомий қарашлари билан ҳамоҳангдир. Шунингдек, у 
1905 йилдаги рус революцияси “кучсизланиб қолган душман” устига жиҳод 
қилиш учун энг қулай имкониятдир, дейди.
Рус истилочилари билан муносабатнинг нозик томонларини тилга олган 
уламолардан яна бири Исҳоқхон тўра Жунайдуллоҳ Хўжа Ибратдир. У 1862 
йилда Фарғона водийсида таваллуд топган, шу ерда 1908 йилдан қозилик 
қилган. Ибрат кўп марталаб саёҳатга чиққан, Яқин Шарқ мамлакатлари, Қора 
денгизнинг шимолий қирғоқларидаги Европа мамлакатлари, Хитой, Ҳиндистон, 
Россияда бўлган. Унинг “Мезон аз-замон” асарида Дар ул-ҳарб ёхуд жиҳод 
масалаларига эътибор берилмайди. Бунинг ўрнига мусулмонлар учун янада 
муҳимроқ саналган бошқа масала - мусулмонларнинг техника ва илм соҳасида 
нечоғли ортда қолаётганликлари муаллифни ташвишлантирадики, буни унинг 
руслар ҳамда европаликлар билан кўп ва яқин мулоқотда бўлганлигининг 
самараси деб баҳолаш мумкин. Ўз анъаналарига содиқ қолган Ибрат бу
қолоқликни шундай изоҳлайди: мусулмонлар европаликлардан фарқли ўлароқ, 
ўз муқаддас китобларида кўрсатилгандек, илм олишга интилмадилар, диний 
билимлар эса ривожланмай, қуруқ сафсатага,мутаассибликка айланиб қолди. 
Христианлар томонидан ишлаб чиқарилган буюмлар ва техника янгиликларини 
Ибрат қабул қилиш ўринли бўлган «бидъати хасана” деб атади. Бундан 
ташқари, у руслар билан янада очиқроқ, бағрикенглик билан мулоқотга 
чорлайди, буни ер юзидаги барча инсонлар “Одам Ато ва Момо ҳаводан” 
тарқаганлиги ҳақида сўз юритилган Қуръон оятлари ва ҳадислар билан 
асослайди. Шундан бошқа ҳар қайси йўлни уммат учун хавфли санайди. Ибрат 
русларга қатъий баҳо беришдан четланади, ўз замондоши Мирза Олим ибн 
Мирза Рахим Тошкандийдан фарқли равишда, у русларни куфрда айлаб 
бўлмайди, чунки Иусус (Исо) Қуръони каримда пайғамбар сифатида тан 
олинган, дейди. Русларга нисбатан ана шундай фикрда бўлишига қарамай, 
Ибрат руслар билан яқин алоқалар илмқфан ва саноат тараққиётини Ғарб 
даражасига етказиш воситасидир, деб билади. Мусулмонларнинг сиёсий мавқеи 
хусусида гап кетганда, Ибрат қарашлари бирмунча қизиқ. Масалан, унинг 
фикрича, «бу дунёдаги барча инсонлар бир ота ва бир онадан бино бўлганлар, 
шу боис улар бари одил султон паноҳида яшашлари керак.” Бу дегани, Ибрат 
фикрича, «ҳамма учун умумий ” ҳукмдор бўлиши керак, яъни у - ақл, фуқаро - 
тана бўлади. “Ақл” - “подшоҳ” демакдир. Хулоса шуки, тананинг ҳеч бир 
аъзоси ўз ҳолича мавжуд бўла олмайди, бу билан у бошқарув тизими (подшоҳ) 
жамият мавжудлигининг шартидир, демоқчи бўлади, мусулмон ва 

---

106 
ғайридинларнинг “бир ҳукмдор қўл остида яшаши” мумкин деб ҳисоблайди, 
ҳукмдорнинг ким бўлиши, қай динда бўлиши хусусида ҳеч бир фикр айтмайди.
Маҳаллий зиёлиларнинг учинчи гуруҳи (асосан, жадидлар) амалда Россия 
империясига тобе бўлса-да, сиёсий жиҳатдан мустақил деб тан олинган Бухоро 
амирлигидан чиққан. Улар фикрича, хонлик «Дор ас-салом” ва “Дор ал-аҳд” 
(яъни тинчлик ва бирлик ери) бўлиб қолади. Бу гуруҳнинг энг кўзга кўринган 
вакили - Бухоро модернистлари лидери Абдурауф Фитрат(1886-1938)дир. 
Умуман, Фитрат шахси зиддиятга тўла, буни унинг қарашлари модернистик 
қарашлар билан атеистик қарашлар ўртасида тебраниб турганидан билиш 
мумкин. 
Фитратнинг «Раҳбари нажот” асари унинг русларга муносабатини
кўрсатувчи қизиқарли манбадир. Асарнинг асосий ғояси - мусулмонларни 
нафақат келажак учун, балки ҳозирги кун учун ҳам ҳаракат қилишга, ўз 
турмушининг ва жамиятнинг фаровонлиги учун ўз ижодий ва ақлий 
салоҳиятини юксалтиришга ўзига хос чақириқдан иборат. Ўз фикрларини 
муаллиф ўқувчилар даражасидан келиб чиққан ҳолда диний жиҳатдан асослаб 
беради. 
Унинг мустамлакачиликка ва руслар билан муносабатга доир қарашлари 
жуда қизиқ. Биринчидан, у мустамлакачиликка ва ўлканинг Чор империясига 
сиёсий 
қарамлигига 
табиий 
ҳолат 
деб 
қарайди, 
бунга 
сабабни 
цивилизациялардаги нотенгликда кўради. Мустамлакачилик, Фитратга кўра, 
кучлининг ожизни бўйсундиришига асосланган. Замонавий давлатларнинг кучи 
эса уларнинг техника, илм-фан, савдо-сотиқ, алоқа воситалари ва 
ҳоказоларнинг юксак тараққий этгани билан боғлиқ. Шу боисдан, Фитрат 
мусулмонлар бирор натижага эришмоқчи бўлсалар, ғарб ва рус технологияси, 
савдо ишлари, ишлаб чиқариш усуллари ва бошқалардан ўрнак олишлари 
керак, дейди. Унинг ўзи кўпроқ Европа цивилизациясига мойил эди, рус 
маданиятини айни цивилизация самараси ўлароқ кўрарди. Илғор рус ёки ғарб 
дунёсига яқинлашиш шартлари сифатида қуйидагиларни санайди: энг аввало
мусулмонлар (мазҳабларидан қатъий назар) ўзаро ва ғайридинлар билан 
баҳамжиҳат яшашга эришиши керак бўлади. Шунинг баробарида Фитрат 
мусулмонларнинг илм ўрганиши йулидаги диний чеклашлардан воз кечишга 
даъват қилади. Илм дейилганда фақатгина диний илмлар билан чегараланиб 
қолмай, балки минералогия, ҳандаса ва бошқа шунга ўхшаш дунёвий 
билимларни ҳам назарда тутмоқ керак. Шу маънода Фитратнинг европача 
усулдаги маърифатпарварликни тарғиб этувчи ғоялари таҳсинга лойиқ. 
Айни пайтда у Европадан ва руслардан ўрганишни тарғиб қилар экан, 
уларнинг динини ўзлаштиришни назарда тутмайди, айтадики, христианлар 
билан илмий ва техникавий муносабатларда динни аралаштириш керак эмас, 
бинобарин, мусулмонлар ҳам бу катта оламнинг бир бўлагидир. Мусулмонлар 
келишув йўлини тутмай, шу хилда кетаверсалар, бу уларнинг янада 
қолоқлашувига ва зиддиятларга олиб келади, холос. Шуниси аҳамиятлики, 
Фитратнинг цивилизациялар аралашувига доир қарашлари жаҳоннинг турли 

---

107 
мамлакатлари билан савдо-сотиқ ишларини олиб борувчи маҳаллий 
савдогарлар, ишлаб чиқарувчилар томонидан қўллаб-қувватланган. 
Юқорида номлари тилга олинган зиёлилар қарашларида бир умумий 
хусусият бор: бир овоздан мустамлакачиларга мутлақ ғараз сақловчи диний 
уламоларни қоралайдилар, уларни замонга мослаша билмасликда айблайдилар 
ҳамда мавжуд шарт-шароитни динни сақлаб қолиш, унинг фарз ва 
суннатларини бажариш учун етарли имкониятдир, деб биладилар.
Бу даврда танқид қилинаётган суфий шайхлар ва диний уламолар 
қарашлари ҳам манбаларда акс эттирилган, лекин булар бирмунча танқидий 
руҳда. Улар учун Рус Туркистони ерлари «Дор ул-ҳарб” (яъни ғайридинлар 
билан кураш) еридир, русларнинг бу ҳудудда мусулмон фуқароларнинг диний 
ҳаётига эрк беришлари жиҳодни бекор қилишга ёҳуд бу масалани очиқ 
қолдиришга асос бўла олмайди. Бундаги уламолар, «ғайридинлар” келтирган 
ёхуд ишлаб чиқарган буюмлардан фойдаланишни ман этганлар, ишлатиш 
мажбурияти туғилганда ҳам ниҳоятда эҳтиёткорлик билан, динимизга мос 
келиш-келмаслигини аввал билиб кейин фойдаланишни тавсия этганлар. Улар 
руслар билан бўладиган ҳар қандай муносабатни истисно қилганлар, фақат 
ноилож қолгандагина алоқа қилиш мумкин, деганлар.
Бу борада Рус империяси томонидан Қўқон хонлигининг истило 
қилиниши оқибатларига маҳаллий уламолардан Мирза Алим ибн Мирза Рахим 
Тошкандийнинг берган баҳоси ҳам диққатга лойиқдир. У, масалан, руслар 
босиб олганларидан сўнг хонликда ҳаёт сезиларли даражада тинчиб қолганини 
тан олади, бироқ русларнинг шаҳардаги мусулмонлар ҳаётига аралашувини ўта 
салбий баҳолайди. Чунончи, Мирза Алим янги ҳукумат билан ҳамкорлик 
қилаётган - бошқарув тизимида ва қозилик лавозимида ишлаётган (муаллиф 
фикрича, пора эвазига) - маҳаллий бойлар ва зиёлилар гуруҳини қоралайди. 
Қўқон ва бошқа шаҳарларда номусулмон жамоаларнинг пайдо бўлиши 
хусусида Мирза Алим шундай ёзади: