Марказий осиё динлари

Тотемизм.

• Тотемизм. Шимолий Америка ҳиндулари – аживбэ қабиласи тилида «от-отем» сўзи «унинг уруғи» маъносини англатган. Ибтидоий жамоалар қавм-қариндошлик асосига қурилган. Одам ижтимоий муносабатларнинг ушбу кўринишини ташқи муҳитга – табиатга ҳам кўчиради. Уруғнинг жониворлар ва ўсимликлар олами билан алоқаси улар билан қон қондошлик аломати деб англанган.

Шаманизм

• Шаманизм, ибтидоий уруғдошлик динларидан фарқли ўлароқ, қабила уюшмалари бирлашаётган даврда шаклланиб, ижтимоий онгнинг уруғ-қабила шакллари билан боғланади.
• Хусусан, “варварчилик” деб аталмиш ижтимоий-уруғчилик даврининг охирида қабила яҳлит, жипслашган гуруҳга айланиб, қабилалар орасидаги алоқалар мустаҳкамланади, умумқабила ҳокимият органлари: қабила кенгаши, қабила сардорлари, ҳарбий саркорлар шаклланади. Ижтимоий ҳаётнинг бундай шаклига маънавий нуқтаи назардан диннинг илк шаклларининг беш тури тўғри келган.

ТАНГРИЧИЛИК

• мил.авв. 2-минг йиллик охири ва 1-минг йилликда вужудга келган.
• Тангричилик - осмон худоси “Тангри” (Тангрихон)га эътиқод қилган қадимий туркийларнинг дини
• Канишка томонидан мил.авв. 165 йилда илгари сурилган

ТАНГРИЧИЛИК

• “Олқиш” (“Қўшиқлар тўплами”) ёзма манбаси бўлгани ва унда тангричилик ақидаси, маросимлари ва ибодат қилиш тартиблари баён этилганини таъкидлашади.

ТАНГРИЧИЛИК

• Тангри бу – Мовий Осмон, Буюк Осмон соҳиби руҳи бўлиб, унинг доимий макони осмон деб ҳисобланган.

Ўрхун Энасой ёдгорликлари битикларида

• Тангри ягона, азалий, абадий,
• ҳаёт берувчи, яратувчи, ўлдирувчи,
• ҳукм қилувчи, ёрдам берувчи, жазоловчи, банданинг дуосини қабул қилувчи,
• ҳимоя қилувчи ва мағфиратига олувчи,
• ҳамма нарсани билувчи, инсонларга илм берувчи ва йўл кўрсатувчи

маъбудлари

• Умай (Жумай, она маъбуда),
• Эрлик (ота маъбуда),
• Ер, Сув, Олов, Қуёш, Ой, Юлдузлар, Ҳаво, Булут, Шамол, Тўфон, Момоқалдироқ, Чақмоқ, Ёмғир, Камалак
• Тангрихон Ер ва бошқа руҳлар (Юрт эгаси, Сув онаси) билан Ер олами ишларини ҳал қилиб, барча жонзотларнинг умрини белгилаган. Ерда ҳаётнинг сабабчиси бўлган Умай маъбуди аёл қиёфасида ва “ҳаёт онаси” деб эъзозланган. Эркак жинсидаги Эрлик ўлим сабабчиси бўлиб, унинг макони Ерости олами ҳисобланган.