Маoлумотнома

Мақсаднинг умумийлиги жисмоний тарбия тизимининг асосий қонуниятларидан биридир.
Кўрсатилган мақсад ва шароитларга жавобан уни амалга оширишда шуғулланувчиларнинг ёши, соғлиги, жисмоний тайёргарлиги, шуғулланиладиган касбиҳисобига олинади ва жисмоний тарбияда конкрет вазифаларҳал қилинади:
а) одам организмининг форма функциясини гармоник ривожлантириш, жисмоний қобилиятиниҳар томонлама камолга етказиш, соғлигини мустаъкамлаш ва жамият аoзосини узоқ умр кўришини таoминлашга йўналиш бериш;
б)ҳаётий зарурийҳаракат малакаларини ва кўникма-ларини, кундалик турмушда керак бўладиган жисмоний мада-ниятга молик махсус билимларни шакллантириш;
в)ҳар томонлама жисман ривожлантириш учун жисмо-ний сифатларни тарбиялаш;
Инсон жисмоний тарбияси мақсад ва вазифаси унинг бошқа тарбия жараёнлари билан боғлиқлиги шундагина мувофиқ деб тушуниладики, бу мувофиқлик обoектив характерда бўлади ва жисмоний тарбия жараёнига қонуний йўналиш беради. Жисмоний тарбия жараёнида тарбиянинг бошқа соъалари-дагидек мақсадга йўналтирилган фаолият, режалаштирилган натижагаҳар доимҳам тўғри кела олмаслиги исботланган. Жисмоний тарбияда тарбия натижасини ёш спортчи ёки физкулpтурачи тренировкасига режалаштирилган жисмоний машқлар унинг организмига қандай таoсир қилаётганлигиниҳисобга олишни тақазо қилади, қисқа ва тор йўналишдаги спорт тренировкаларининг натижасига эoтибор берсак, шуни кўра-мизки, юқори натижаларга эришиш маoлум давр ичида бўлиб, олдингилари унутилса, тренировка машғулотлари кейинчалик ўзини оқламайди. Бу эсаҳар томонлама гармоник ривожланишгаҳалал беради ва спорт ютуқларини йўққа чиқаради.
Шунинг учун педагог ва тренер олдида узоқни кўра билиш, башорат қила олиш талаби кўндаланг бўлади. Бу вазифаниҳал қилиш эса ўқимишли, ўз ишини биладиган, севадиган мутахассислар тайёрлаш тизимида амалга оширилиши лозим. Шунга кўра мақсад ва вазифаларни ижобийҳал қилишга қодир, болалик чоғидан жисмонан соғлом, маoнавиятини уйғун қилиб тарбиялашни улар ўзларининг асосий бурчлари деб билишлари керак.
Навқирон, ўзлигимизни эндигина эoтироф этаётган мамлакатимиз турли тоифадаги давлат ва нодавлат спорт жамиятлари, физкулpтураҳавасмандлари уюшмалари орқали ягона жисмоний тарбия тизимини тузишга эoтиборни кучай-тириб, тизимда маoнавий бойлик, жисмоний баркамоллик, халқчилик ва унинг илмийлик хусусиятларини мужассам-лаштирмоқда.
Шарқ мутафаккирлари маoнавий бой, жисман баркамол, комил инсон масаласига азал-азалдан алоъида эoтибор берганлар. Комиллик фазилатларидан энг улуғи таннинг инсон жисмининг, баркамоллигидадир дейилади. Инсоннинг матонати, диёнати, риёзати, қаноати, илми, сабри, интизоми, нафси, виждони,ҳаққонийлиги, назари, ибрати, иффати,ҳаёси, идроки, заковати, иқтисоди, итоати,ҳақшунослиги, авф эта олиши, ватанни севиши каби ижобийҳислатлари (А. Авлоний “Турки гулистон ёъуд ахлоқ” Тошкент “Ўқитувчи” 1992. 13-бет)га фақат соғлом жисм, тани-сиъатлилик орқали эришилади деб қаралган.
Мамлакатимиз жисмоний тарбия тизимини халқчиллиги деганда, биз миллий ўйинлар тарзида халқ оммаси орасида кенг тарқалган жисмоний машқлар, миллий спорт турлари, оммавий спорт, олимпиадалар дастуридан ўрин олган “катта спорт” билан кўп миллатли республикамиз халқларини шуғулланиш имко-нияти борлиги тушунилади.
Илмийлиги шундаки, жисмоний тарбия соъаси бўйича илмий тадқиқот ишларининг кенг тарқалганлиги ва уни амалиёт билан боғлаб олиб борилаётганлиги, жисмоний тарбия наза-рияси ва амалиётининг илмий фанлариҳисобланган педагогика, психbология, анатомия, физиология, биомеханика, спорт метро-логияси, спорт тиббиёти, даволаш физкулpтурасининг ва бошқа-ларга таянганлиги, уларнинг илмий ютуқлари? халқимизҳаётий эътиёжини қондиришга йўналтирилган. Жисмоний тарбия тизи-ми бир-бири билан узвий боғлиқ бўлган звеноларга бўлиниб,ҳозирги кундаҳам тарбия жараёнининг турли дастурларининг бажарилиши шу звеноларда амалга оширилмоқда:
а) мактабгача таoлим (давлат ва нодавлат мактабгача тарбия болалар муассасалари) звеноси;
б) мактаб ёшидагилар жисмоний тарбияси (умумий ўрта таoлим I-IX синфлар) звеноси;
в) ўрта махсус, касб-ъунар таoлими (академик лицейлар, касб-ъунар колледжлари) звеноси;
г) олий таoлим звеноси;
д) армия звеноси;
е) олий таoлим ва армиядан сўнгиҳавасмандлик асосидаги жисмоний тарбия звеноси;
Жисмоний тарбия тизими ўзида қуйдаги асосий элемент-ларни бирлаштиради:
а) жисмоний тарбиянинг мақсади, вазифалари ва прин-ципларининг мақсадга мувофиқлиги;
б) жисмоний тарбия тизимида қўлланиладиган воситалар – гимнастика, ўйинлар, спорт, туризм ва бошқалар типидаги жисмоний машқлар;
в) турли шаклдаги педагогик жараён мобайнида қўллани-ладиган усулият (таoлим жараёни, усулиятлари, спорт трениров-каси ва мустақил машғулотларида фойдаланиладиган)лар;
г) жисмоний тарбия мақсадида кишиларни уюштириш шакллари;
д) жисмоний тарбия мазмуни ва натижаларида ифода-ланган жамият ва давлат талаблари (нормалар ва дастурлар).
Жисмоний тарбия тизимининг таълили масалаларига оид назарий материал рус олимлари А.Д. Новиков, Л.П. Матвеев, Г.Д. Харабуги ва қатор бошқа муаллифларнинг дарсликларида тўла ёритилган.
Жисмоний тарбия жараёнининг назарий, услубий амалиё-тининг умумийлиги жисмоний тарбия тизимининг негизини ташкил қилади. Миллатимизнинг бу соъадаги меросини ўрганиш фанимизнинг асосий вазифасидир. Жаъонгирларни юзага чиқарган юртимизнинг элат ва халқлари жисмоний маданияти тарихий манбааларда ўз ўрнини олганлигига ишончимиз комил.
Шу ўринда П.Ф. Лесгафт ва унинг шогирди В.В. Гориневскийлар собиқ шўролар жисмоний тарбия тизимининг асосчилари деб тан олинганлиги жисмоний тарбия назария-сининг ривожланишида муносибҳисса қўшган олимлар сифа-тида жаъон жисмоний маданияти фани намояндалари қаторидан ўрин олганликларини эoтироф этиш лозим.
П.Ф. Лесгафт (1837-1909) биолог, анатом, педагог ва катта жамоатчи сифатида инсон шахснинг интелектуал ривожланиши учун унинг яшаган ижтимоий муъити ва тарбияси рол ўйнашини илмий жиъатдан асослаб берди. Лесгафт томонидан ишланган “Мактаб ёшидаги болаларда жисмоний билимлар” тизимиҳозирги кундаҳам ўз илмий аъамиятини йўқотгани йўқ.
Чор Россиясининг жисмоний тарбияга муносабати яхши эмас эди. “Мактаблар бизда болаларга бутунлай жисмоний билимлар бермаяпти. Бу ишга раъбарликни бизнинг ишга алоқаси йўқларга бериб қўйилган, улар жисмоний маданиятни сохта тушунчалар орқали тасаввур қилади, ёки бўлмаса, қайсидир чет эл мактабини битириб келгандан эшитганларигина билади. Шунинг учун улар бола жисмоний тарбиясига эoти-борсиздирлар”, - деб ёзган эди П.Ф. Лесгафт.
В.В. Гориневский (1857-1937) ўзининг тиббий-педагогик фаолиятида Лесгафт фикрларини ривожлантириб собиқ шўролар тузуми жисмоний тарбия тизимини ривожланишига каттаҳисса қўшди. У жисмоний машқлар билан шуғулланувчилар устида ўтказишни тадқиқот назоратини қилишнинг илмий услубий комплексини яратди. П.Ф. Лесгафт ва унинг шогирди В.В. Гориневскийларнинг илмий меросинининг қиммати шундаки, уларнинг жисмоний билимлар ва жисмоний тарбияҳақидаги илмий фикрлари амалий ва жамоатчилик тажрибаси асосига таянганлигидадир.
3-БОБ. ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯНИНГ БОШҚА ЙЎНАЛИШЛАРИ БИЛАН БОҒЛИҚЛИГИ