Маoлумотнома

Толишнинг ташқи аломатлари

Аломатлари	Толиш даражаси
	енгил	аъамиятли	жуда катта
Юзининг те-рисини ранги ва танаси	Қизиллиги ун-чаликҳам кўп эмас	Аъамиятли дара-жада қизарган	Кескин қизариш, оқа-риш, лаби рангини би-роз кўкариши
Терловчанлик	Кўп эмас, кўп-роқ юзи	Кучли, боши ва танаси	Жуда кучли, туз чиқиб кетади
Нафаси	Бироз тезлаш-ган, маромли	Аъамиятли дара-жада тезлашган, айримҳолларда оғзи билан нафас олади	Кескин тезлашиши, юзаки, хансираб қолади
Ъаракати	Бузилмаган	Ишонарли эмас	Чайқалиш, гандирак-лаш,ҳаракат координа-циясини бузилиши, оёқ-қўлларида қалтираш
Диққати	Хатосиз	Буйруқларни ба-жаришда ноаниқ-ликлар	Буйруқларни бажаришда сустлик, кўпинча так-рорий буйруқдан сўнг
Ўзиниҳис қилиш	Шикояти йўқ	Чарчаганиҳақида нолийди,ҳанси-раш ва бошқалар	Кучли чарчаш, оёқла-рида оғриқ, бош айла-ниши, хансираш, қулоқ-лари шанғиллайди, бо-шида оғриқ, кўнгил айниши ва бошқалар

бесамар, ўқув ва вақтини бефойда йўқотишга сабаб бўлади, ортиқроғи эса организмга зиён етказади.

Агарда юклама олдингиҳолатидагича қолаверса, ўзгар-тирилмаса унинг таoсирига организм ўрганиб қолади ва ривож-лантирувчи эффектини йўқотади. Қайд қилинган сабабга кўра жисмоний юкни аста-секинлик билан ошириб бориш зарурий талабҳисобланади.
Нисбатан ахборий нормага айланган, обoектив ва ама-лиётда кенг қўлланиладиган организмни жисмоний юкга реакциясининг амалий кўрсатгичи юрак қисқаришининг часто-тасини (ЮҚЧ) миқдори биланҳисобланади.
Юрак-томир тизимининг функционал имкониятларини ошириш мақсадида юкламани меoёрини оширишда ЮҚЧсининг миқдори бир минутда 130 мартадан паст бўлмаслиги талабини қўяди. Бу рақам юрак уришининг максималҳажми деб қабул қилинган. Шунга кўра юрак қисқаришининг частотаси миқдо-рини минутига 130 га тенг бўлиши тренировка остонасидаги лозим бўлган юклама деб қаралади.
Соғломлаштириш мақсадидаги машғулотларда, юкламани оптимал диопозони ЮҚЧ минутига 130 дан 170 гача деб қаралмоқда (А.А. Виру ва бош. 1988).
Юқоридагилардан келиб чиқиб, соғломлаштиришнинг умумий самарадорлиги ўсмирлар ва ёшларнинг машғулотларида ўрта ва катта интенсивликдаги аэроб йўналишдаги машқлар орқали (ъаракатли ўйинлар, эстафеталар, спорт ўйинлари, сузиш, югуриш, велосипедда юриш) эришилади.
Ўртача интенсивликдаги юкламани диапазони ЮҚЧ мину-тига 130-160 ва катта интенсивликдагиники эса минутига 160-171 гача деб қаралмоқда.
Жисмоний юкламани қатийян бошқариш ва уни дам олиш билан алмашиб туришини йўлга қўйиш мактаб ёшидаги болалар организмининг органари ва уларнинг тузилишининг функционал фаоллигига жисмоний машқлар орқали йўналтирилган таoсир этишини таoминлайди.
Жисмоний тарбия дарсида юкламанинг параметрини бош-қариш турли хилдаги усуллар ва усулиятлар орқали эришилади. Нисбатан самарадор ва қўллаши осон усуллар қуйидагилардир:
- бажарилаётган ўша машқни такролашлар сонини ўзгар-тириш;
- машқларнинг умумий сонини ўзгартириш;
- ўша бажарилаётган бир хил машқни такрорлаш билан уни бажариш тезлигини ошириш;
-ҳаракат амплитудасини қўшиш ёки камайтириш;
- ташқи қаршиликни миқдорини вариантлаш (ўзгарти-риш);
- машқни бажариш шароитини осонлаштириш ёки қийинлаштириш (масалан, баландга қараб ёки пастга югуриш, қумли йўлка ёки стадион йўлкасида югуриш ва бошқалар);
- дастлабкиҳолатни ўзгартириш (масалан, ярим ёки тўла ўтиришҳолатидан юқорига сакрашлар, қўлни тирсакдан букиб тўғирлашни полда, оёқни стул устига қўйиб, гимнастика девори рейкасига тираб ваҳ.к.);
- масофани югуришда, сузишда ва бошқаларда узайтириш ёки камайтиришлар;
- машғулотларни одатдагидек, кенгайтирилган, торайти-рилган мйдонларда ўтказиш;
- қўлланилаётган усулиятларни вариантлаш (бир маромда, ўйин, мусобақа тарзида ваҳ.к.);
- машқларни бажариш вақтини кўпайтириш ва озайтириш ёки машқлар орасида дам олишнинг характерини ўзгартириш.
Ъар қандайҳолда ўқитувчи томонидан дарс вазифасиниҳал қилиш учун жисмоний юкни бошқаришни оптимал усуллари қўлланади. Юкламанинг организмга қандай йўсинда таoсир этишини ЮҚЧнинг физиологик қия чизиғини чизиш орқали кўриш мумкин (В.В. Янсон, 1966).