Маoлумотнома

7.1. Чаққонлик ва уни тарбиялаш усулияти


Харакатларнинг координациявий мураккаблиги чаққон-ликнинг биринчи ўлчовидир. Агарҳаракатнинг фазо, вақт, куч характеристикалариҳаракат вазифасига мос бўлса,ҳаракат етарли даражада аниқ бўлади,ҳаракат вазифалариҳаракатнинг аниқлиги тушунчасини келтириб чиқаради.ҳаракатнинг аниқ-лиги чаққонликнинг иккинчи ўлчовидир.
Ъаётда ва спортда дуч келиши мумкин бўлган барчаҳаракатларни икки гуруъга ажратамиз.
1. Нисбатан стереотипҳаракатлар.
2. Ностериотипҳаракатлар.
Енгил атлетика йўлкасида, текис жойда югуришлар, улоқ-тириш ва сакрашлар, гимнастика машқлари, биринчи гуруъҳаракатларига, спорт ўйинлари, яккама-якка олишув, слалом, кросс ва шу кабилар иккинчи гуруъга киритилади. Стереотипҳаракатлардаги аниқлик, киши буҳаракатларни бажаришнинг қанчалик узоқ машқ қилганлигига, ва уни техникасини ўзлаш-тирганлигига боғлиқ. Агар инсон тўғридан-тўғри, тайёргар-ликсиз янгиҳаракатларни бирданига бажара бошласа,ҳаракатни ўзлаштириб олиши учун вақтни турлича сарфланишига қараб чаққонликка баъо берилади. Шунинг учун янгиҳаракатни ўзлаштириб олишга кетган вақт шуғулланувчида чаққонлик сифатининг кўрсаткичларидан биридир.
Юқорида айтганлрниҳисобга олиб, биринчидан чаққон-ликни янгиҳаракатларни тезда ўзлаштириб олиш қобилияти (тез ўрганиш қобилияти), иккинчидан,ҳаракат фаолиятини тўсатдан ўзгараётган шароит талабларига мувофиқ тезда қайта мослаш деб тушуниш тўғри бўлади. Бу таoрифимиздан кўриниб турибдики, чаққонлик – бу баъолаш учун ягона ўлчовга (критерийга) эга бўлмаган мураккаб комплексли фазилатдир.ҳар бир муайянҳолда, шароитга қараб у ёки бу критерийни танлаб оладилар. Чаққонлик анчагина хусусий фазилатдир. Спорт ўйинларида чаққон бўлиб, гимнастикада унчалик чаққонлик кўрсата олмаслик мумкин. Чаққонликнингҳаётий муъимҳаракат сифати тарзида намоён бўлиши гавданинг нисбатан камҳаракатда бўлганиҳолда, қўллар билан моъиронаҳаракат қилишда қўл чаққонлигини намоён бўлиши (ажратувчи, слесарлик, уймакор-лик, дурадгорлик, станокда ишлаш, косиблик ва бошқаларда) кўзга ташланади.ҳар қандайҳаракат қанчалар янги бўлиб туюлмасин, доимо координациявий боғланишлар асосида бажа-рилади.
Схема тарзидаҳар қандай индивид янгидан-янгиҳаракат-ларнинг барчасини олдиндан ўзлаштирган тажрибалари заъираси асосида ўзлаштиради ва мустаъкамланган, ғоят кўп элементар координациявий бўлак чаларнинг йиғинини тузади. Кишидаҳаракатлар координацияларининг заъираси,ҳаракат кўникмалари замини қанчалик кўп бўлса, у янгиҳаракатларни шунча тез ўзлаштириб олади. Унда чаққонлик даражаси айтарли юқори бўлади. Чаққонликнинг намоёнлик даражаси анализа-торлар фаолиятига, жумладан,ҳаракат анализаторларининг фаолиятига боғлиқдир. Индивиднингҳаракатларни аниқ таълил этиш қобилияти қанчалик ривожланган бўлса, янгиҳаракат-ларни тез эгаллаб, уларни қайта ўзлаштириш, янгилаш имко-ниятлари шунчалик юқори бўлади. Спорт билан эндигина шуғуллана бошлаган кишилардиҳаракат туйғуси (кинестезия) кўрсаткич-лари заъирасига таяниб ўргатиш (ўқитиш) жараёни йўлга қўйилади. Бошқача қилиб айтсак, шуғулланаётганларда ўзҳара-катларини аниқ сезиш ва идрок қилиш қобилиятлари қанчалик яхши бўлса, янгиҳаракатларни улар шунчалик тез ўзлашти-радилар. Чаққонлик марказий нерв системасининг пластикли-гигаҳам боғлиқ ва унинг даражаси шу билан аниқланади. Чаққонлик, психология нуқтаи назаридан, ўзҳаракатларини ва теварак-атрофидагиҳаракатни ижро этиш, шароитни идрок этиш қобилияти қанчалик эканлигига, шунингдек, шуғулланув-чининг ташаббускорлигига боғлиқ. Буҳаракат сифати мураккабҳаракат реакцияларининг тезлиги ва аниқлигини намоён қилиш-да жуда муъим ролp ўйнайди.
Чаққонликни ривожлантириши усулияти билан танишиб чиқсак. Биринчидан-чаққонликни ривожлантириш координация жиъатдан мураккабҳаракатларни бажаришни, иккинчидан -ҳаракат фаолиятини тўсатдан ўзгарган шароит талабларига мувофиқ равишда қайта туза олиш қобилиятини тарбиялашдан иборатдир. Бунда чаққонлик учун зарур бўлган ўзҳаракатларини фазо ва вақтда аниқ идрок этиш, лозим бўлса, стабилҳаракатлар қила билиш, мувозанат сақлай олиш, галма-гал зўр бериш ва мускулларни бўшаттириш ёки, аксинча, мускулларни таранглаш-тириш қобилияти ва шунга ўхшаш бошқа хусусиятларни танлаб такомиллаштириш муъим аъамиятга эга. Демак “чаққонлик” деганда,ҳаракатлар координацияларнинг умумий тўплами-йиғиндиси тушунилади.
Чаққонликни ривожлантириш ва тарбиялашнинг асосий йўли янги хилма-хилҳаракат малакаларини ва кқникмаларини шакллантириш демакдир. Бу эсаҳаракат малакаларининг заъираси ортиб боришига сабаб бўлади ваҳаракат анализатор-ларининг функционал имкониятларига самарали таoсир кўрса-тади. Янгиҳаракатларни ўзлаштириш узлуксиз бўлгани яхши. Агар узоқ вақт оралиғида янгиҳаракатларни ўрганиш режалаштирилган бўлсаҳам, ўқувчиларга вақти-вақти билан ўзларига маoлум бўлмаган машқларни бажариб туриш тавсия этилади. Чунки янгиҳаракатлар (машқлар) ўзлаштириб турил-маса шуғулланувчиниҳаракатга ўргатиш қийинлашади. Бундай машқларни тўла ўзлаштириб олиш шарт эмас, чунки у шуғул-ланувчиларнинг қандайдир янгиҳаракатларниҳис қилиб туриш-лари учун зарур. Бу каби майда-чуйдаҳаракатларни, одатда, актив дам олиш учун ажратилган кунлардаги тренировка жараёни таркибига киритилади. Чаққонликни ривожлантиришда янгиҳаракатларни ўзлаштириб олиш қобилияти сифатидаҳар қандай иътиёрийҳаракатдан фойдаланиш мумкин, лекин улар фақат машқ таркибидаги янги элементлар бўлгани учунгина ўрганилади. Малака автматлашиб борган сари шу жисмоний машқнинг чаққонликнинг ривожлантириш воситаси тарзидаги аъамияти камайиб боради.ҳаракат фаолиятини тез ва мақсадга мувофиқ қайта тузиш қобилияти тўсатдан ўзгарган шароитдаги таoсирларга даръол жавобнинг берилиши чаққонликни ривожла-наётганлигидан далолат беради. Бунда юкламнинг ўзгариши содир бўлади, чаққонликни ривожлантиришга йўналтирилиб юкламани ошириш шуғулланувчиларга координациявий қийин-чиликларни оширади. Улар енгиши лозим бўлган координа-циявий қийинчиликлар уч гуруъга бўлинади:
1.ҳаракатларнинг аниқлигига эришишдаги қийинчи-ликлар;
2. Уларнинг ўзаро мослаша олишидаги қийинчиликлар:
3. Бирданига, қисқа, ўзгарган шароитда дуч келинадиган қийнчиликлар.
Амалиётда қайд қилинган қийинчиликларни осонҳал қилиш учун, асосан, Л.П. Матвеевнинг чаққонликни тарбиялаш услубиятидан кўпроқ фойдаланилади: