727
ZILZILANING UZOQ MUDDATLI DARAKCHILARI
Turg’unova Z.V.
O’zMU magistratura talabasi
Zilzilalarni bashorat qilish tadqiqot dasturlari tarixi.
Zilzilalar yer sharining tektonik jihatdan eng faol boʻlgan togʻ tizmalari joylashgan
hududlarda koʻproq boʻladi. Bu joylar geologik iborada yer yuzining belbogʻli (mintaqali) buzilish
joylari deb yuritiladi.
Yer sharining kuchli zilzilalar sodir boʻladigan mintaqalarini seysmik jihatdan faolligiga
qarab ikkita asosiy hududga boʻlish mumkin: birinchisi, geografik kenglik yoʻnalishida Alp, Karpat,
Kavkaz, Kopetdogʻ, Tyanshan, Pomir, Himolay, ikkinchisi, meridional yoʻnalishda - Tinch
okeanining ikki qirgʻogʻi boʻyicha va qisman quruqlik mintaqasida joylashgan. Bunday seysmik
faollashgan joylarga Janubiy Amerikadan Antarktidagacha, Yevropa va Osiyo qitʼasining shimoliy
qismi, Markaziy va Gʻarbiy Afrika, Avstraliya va boshqa hududlar kiradi. Demak, Markaziy Osiyo
uning seysmik jihatdan faol boʻlgan Kopetdogʻ, Tyanshan, Pomir togʻlari tufayli seysmik faol
mintaqaga kiradi.
Yer po’sti yoki yuqori mantiya qatlamidagi zilzila paydo boʻlgan maʼlum bir hajm zilzila
oʻchogʻi, uning markazi deb hisoblangan nuqta esa gipotsentr, gipotsentrning yer yuzasidagi
proyeksiyasi zilzila epitsentri deyiladi. Epitsentr va gipotsentr oraligʻidagi masofa zilzilaning yer
yuzidan chuqurligini koʻrsatadi. Zilzila oʻchogʻi Oʻrta Osiyo hududida, aksariyat hollarda, Yer
sathidan 5-50 km chuqurlikda joylashgan boʻladi. Yer sharining maʼlum hududlarida zilzilalar
oʻchogʻi 200- 300, hatto 700 km gacha chuqurlikda boʻlishi ham mumkin.
Yer qaʼridagi tektonik, harakatlar faollashgan qismi va uning tevarak atrofida fizikaviy va
kimyoviy jarayonlar ham faollashadi. Jumladan, togʻ jinslarining zichligi, elektr oʻtkazuvchanligi,
magnitik xossalari, elektromagnit toʻlqinlar tarqatish xususiyati, yer sathining vertikal va gorizontal
holati kabilar oʻzgarishi mumkin. Mazkur hududlarda mavjud boʻlgan burgʻi quduqlari orqali
olinayotgan neft, gaz, suv miqdori keskin oʻzgarishi, yer osti suvlarining kimyoviy tarkibi,
mikroelementlar, gazlar miqdori ham oʻzgaradi. Ushbu sanab oʻtilganlar zilzila sodir boʻlishi
arafasida keskin va koʻp miqdorda oʻzgarib, zilzilaning darakchilari sifatida qaralishi mumkin. Ular
zilzilalarni oldindan aytib berish muammosini hal qilishda juda muhim ahamiyatga ega. Bu borada
Yer sharining seysmik jihatdan faol boʻlgan barcha hududlarida koʻp yillik xalqaro va milliy
dasturlar asosida toʻxtovsiz izlanishlar olib borilayapti.
Zilzila bashorati deganda berilgan muddat ichida boʻlajak zilzila va xususan, berilgan
mintaqadagi kelasi kuchli zilzilaning sodir boʻlish vaqti, joyi va magnitudasini oldindan aytib berish
tushuniladi. Bunda zilzilani taxmin etish amaliyoti tushunilmasligi kerak, chunki taxminlash
berilgan mintaqada kelajak bir necha yil ichida zilzila sodir boʻlishi ehtimolligini aniqlash boʻlib,
aniq natija berishni oʻz oldiga vazifa qilib qoʻymaydi. Zilziladan ogohlantirish tizimi ham zilzila
bashorati emas, chunki bunday tizim zotan sodir boʻlgan zilzilani qayd etib, u qoʻshni mintaqalarga
yetib borgunicha
1970-yillarda olimlar orasida zilzilalarni bashorat etish metodi ishlab chiqilishi mumkin,
degan fikr kuchaygan edi, biroq 1990-yillarga kelib davom etayotgan muvaffaqiyatsizlik koʻp
olimlarni zilzilani bashorat qilishning umuman iloji bormi, degan savolga olib keldi.Bugunda ayrim
olimlar yetarli resurslar bilan zilzilalarni bashorat qilish mumkin, deyishsa, boshqa olimlar bunday
bashoratlarni amalga oshirishning hech qanday iloji yoʻq, degan fikrda.
Olimlar hanuzgacha zilzilalar bilan bog'liq fizik jarayonlarning barcha tafsilotlarini va ularni
aniq bashorat qilish usullarini bilishmaydi. Hozirda bir qator hodisalar zilzilalarning mumkin
bo'lgan kashfiyotchilari sifatida qaralmoqda: ionosferadagi o'zgarishlar, elektromagnit
ko'rsatkichlarning har xil turlari, shu jumladan infraqizil va radio to'lqinlar, radon chiqindilari ,
hayvonlarning g'alati harakati.
728
Uzoq muddatli prognozlarda (yillar yoki o'n yilliklar) muvaffaqiyatga erishish, oyning
aniqligi bilan prognozga erishish ehtimoli ko'proq. Hozirgi vaqtda aniq qisqa muddatli prognozlar
(soatlab kundan-kunga) mumkin emas.
Zilzilalarni bashorat qilish maqsadida olib borilgan ilmiy ishlar doirasida seysmologlar
bo'lajak zilzilaning yer qobig'ining harakati bilan bog'liqligini, quduqlarda yer osti suvlari
darajasining o'zgarishi, radon yoki vodorod , seysmik to'lqinlar jadallashuvining o'zgarish,
elektromagnit maydonlar , tuproq haroratidagi keng ko'lamli o'zgarishlarni aniqlashgan.
Tadqiqot dasturlari tarixi
AQShda: 1960-yil o'rtalarida Amerika Qo'shma Shtatlarda zilzila bashorat muammosi
ko'tarilgan edi. Yaponiya bilan birgalikda ko'plab anjumanlar bo'lib o'tdi, ammo 1977-yilda zilzila
xavfini kamaytirish bo'yicha Milliy dastur yaratilguniga qadar hech qanday muhim natijalarga
erishilmadi. Uning vazifalaridan biri zilzilalarni bashorat qilish texnikasi va erta ogohlantirish
tizimlarini yaratish edi.
Yaponiyada: 1964-yilda Yaponiyada zilzila bashorat dasturi ishlab chiqildi. 1978-yilda dastur
Tokio yaqinidagi Tokayda 8 balldan yuqori bo'lgan zilzilani bashorat qilishni boshladi bu Yaponiya
va butun dunyo iqtisodiyoti tarixidagi eng katta ofat bo'ladi. Hozir Yaponiyada seysmik to'lqinlarni
ro'yxatdan o'tkazish, yer qobig'ining deformatsiyalarini aniqlash, yer osti suvlari xususiyatlarini
o'rganish va elektromagnit o'zgarishlarni amalga oshirish bo'yicha dunyodagi eng yaxshi tizim
mavjud.Bularning barchasi zilzilaga tayyorgarlik jarayonlarini tushunish uchun qilingan ulkan say-
harakatlarning bir qismidir.
Germaniyada:Uzoq vaqt davomida seysmik faollikning turli davrlarida chumolilarning
ko’plab xatti-harakatlarini o'rganib chiqqan olimlar, ularning kuchi kamida 2 ball bo'lgan zilzila
arafasida o'zlarining hayot jadvallarini tubdan o'zgartirdilar, degan xulosaga kelishdi.Olimlarining
fikriga ko'ra , chumolilarning xatti-harakatlarida faollik va xotirjamlik bosqichlarining barqaror
o'zgarishi aniqlandi: zilziladan bir necha soat oldin uxlash fazasi o'rniga faollik paydo bo'ldi va
keyingi kun davomida faoliyat bosqichi sodir bo'lmadi. Mutaxassislarning fikriga ko'ra, bu zilzila
oldidan zaharli gaz chiqishi mumkin , bu odamlar uchun ko'rinmas, ammo chumolilarning xatti-
harakatlariga ta'sir qiladi.
Xitoyda: 2013-yilda Xitoyning janubi-g'arbiy qismida joylashgan Sichuan viloyatida kuchli
zilzila sodir bo’ldi. Birinchi zilzilaning kuchi Rixter shkalasi bo'yicha 6,6 ballni tashkil etgan,
ikkinchisi 7,0 ballni tashkil etgan. Zilziladan keyin zilzilani prognozlash uchun 300 mln $ li qaror
qabul qilindi.Unga ko’ra 5000 kuzatish stantsiyalari tarmoq mamlakatning eng xavfli hududlarda
tashkil etiladi, maqsadi bu kuchli zilzila haqida oldindan ogohlantirishdir.
Zilzilani bashorat qilish bosqichlari.
Zilzilalarni bashorat qilish odatda uch bosqichda amalga oshiriladi.
Birinchidan, keyingi 10-15- yil ichida mumkin bo’lgan seysmik xavfli zonalar aniqlanadi,
so’ngra o’rta muddatli prognoz qilinadi. 1-5-yil va agar biron bir joyda zilzila ehtimoli yuqori
bo’lsa, unda qisqa muddatli prognoz amalgam oshiriladi. Uzoq muddatli prognoz kelgusi o’n
yilliklar uchun seysmik xavfli hududlarni aniqlashga mo’ljallangan. Bu seysmotektonik jarayonning
uzoq muddatli tsiklikligini o’rganishga, faollashuv davrlarini aniqlashga, seysmik xotirjamlikni
taxlil qilishga, migratsiya jarayonlariga va boshqalarga asoslanadi.
Bugungi kunda, dunyo xaritasida, asosan, zilzilalar ro’y berishi mumkin bo’lgan barcha
hududlar va zonalar ko’rsatilgan, ya’niy qayerda , masalan, atom elektr stansiyalarini qurish
mumkin emasligi va zilzilaga bardoshli uylarni qurish kerak bo’lgan joylar ma’lum. O’rta muddatli
bashorat zilzila prekursorlarini aniqlasshga asoslangan. Ilmiy adabiyotlarda o’rta muddatli
prekursorlarning yuzdan ortiq turlari qayd etolgan, ulardan 20 ga yaqini esa ko’p esa olinadi.
Anomal hodisalar zilzilalardan oldin paydo bo’ladi, doimiy zaif zilzilalar bo’ladi, yer
qobig’ining deformatsiyasi, elektr va magnit xususiyatlari o’zgaradi, yer osti suvlari sathi pasayadi,
ularning harorati pasayadi, shuningdek kimyoviy va gaz tarkibi o’zgaradi va hokazo. O’rta muddatli
prognozlashning qiyinligi shundaki, bu anomaliyalar nafaqat fokus zonasida namoyon bo’lishi
mumkin va shuning uchun ma’lum o’rta muddatli prekursorlarning hech biri universal darajaga kira
olmaydi. Ammo odam uchun u qachon va qayerda xavf ostida ekanligini bilishi muhim, ya’ni bir
729
necha kun ichida biron bir voqeani oldindan aytib berish kerak. Aynan shu qisqa muddatli
prognozlar seysmologlar uchun asosiy qiyinchilik hisoblanadi. Yaqinlashib kelayotgan zilzilaning
asosiy belgisi o’rta muddatli prekursorlarning yo’q bo’lib ketishi yoki kamayishi hisoblanadi. Ko’p
turdagi prekursorlarning tabiati hali o’rganilmagan. Ba’zida dastlabki zarbalar zilzilaning tabiiy
ko’rsatkichi bo’lib hizmat qiladi bu- bashoratlardir. Ushbu ma’lumotlarning barchasi kelajakda
zilzila sodir bo’lish vaqti va joyini taxmin qilishga yordam beradi.
YUNESKO ma’lumotlariga ko’ra, zilzilalarni bashorat qilish bo’yicha Yaponiya, AQSH va
Xitoydagi yetti zilzilani oldindan aytib bergan. Eng ta’sirli prognoz 1975-yil qish faslida Xitoyning
shimoli-sharqidagi Xaycheng shahrida amalga oshirilgan. Bu hududni bir necha yillar davomida
kuzatishgan, kuchsiz zilzilalar sonining ko’payishi 4-fevral kuni soat 14:00 da umumiy signalni
e’lon qilishga imkon berdi va soat 19:36 da 7 balldan ko’proq zilzila yuz berdi, shahar vayron
bo’ldi, ammo deyarli jabrlanganlar yo’q. Ushbu muvoffaqiyat olimlarni juda ruhlantirdi, ammo bir
qator umidsizliklar paydo bo’ldi. Keyinchalik bashorat qilingan kuchli zilzilalar ro’y bermadi.
Seysmologlar tahbehga duchor bo’ldilar. Seysmik signal e’lon qilinishi ko’plab sanoat
korxonalarining, jumladan uzluksiz ishlashi, elektr ta’minotining uzulishi, gaz ta’minotidagi
uzulishlar va aholini evakuatsiya qilinishi bilan bog’liq. Shubhasiz, bu holda noto’g’ri prognoz
jiddiy iqtisodiy yo’qotishlarga olib keladi.
Zilzilani bashorat qilish muammosi, ya'ni zilzila joyi va kuchini aniqlash yoki zilzila
bo'ladigan maydonlarni bilish bir qarashda hal bo'lgandek. Bu muammo yangi geologik va seysmik
ma'lumotlami qayta ko'rib chiqish evaziga yuzaga keladi. Shunday ma'lumotlar asosida ma'lum
joylarda zilzilaning kuchi qanday bo'lishligini aytish va ballar bo'yicha hududlami rayonlash
mumkin.
Zilzila bo'lish vaqtini bashoratlash borasida olib borilayotgan tadqiqotlar hozirgi kunda ham
bu masalaning yechimi topilmaganligini ko'rsatadi.
Zilzilalarning ilgari sodir bo'lgan hududlarda yana takrorlanish ehtimolligi katta bo'ladi. Yer
yoriqlari bilan bog'liq bo'lgan seysmik zarbaga uchragan joylar muayyan vaqt davomida «Kuch
yig'adi», yillar, o'nlab va yuzlab yillar o'tib yangi katastrofaga duch keladi. Masalan, Gazlidagi
zilzila sakkiz yildan so'ng yana takrorlangan. Zilzilalarning ko'pchiligi yirik yer yoriqlari zonasida
joylashgan. Sodir bo'lishi mumkin bo'lgan zilzilaning o'rni va kuchini maxsus seysmik
(mikroseysmik) rayonlash xaritalari bo'yicha hisoblab topiladi. Bunday xaritalarda muayyan balli
zonalar, izoseystlar, yer yoriqlari zonalari va geologik tuzilishining boshqa xususiyatlari, grunt
tarkibi, yerosti suvlarining yotish chuqurligi, relefning parchalanganligi, oldin sodir bo'lgan
zilzilalarning episentrlari, giposentrining joylashish chuqurligi, seysmostansiyalar o'rni va boshqalar
ko'rsatiladi. Birinchi navbatda bular seysmologik darakchilar - sust zilzilalar yoki forshoklar
(inglizcha «for» - oldin va «shok» - zarba) sonining keskin oshishi hisoblanadi.
Geofizik belgilarga tog' jinslari elektr qarshiligining pasayishi, magnit maydoni to'liq vektori
modulining o'zgarishi va boshqalarni kiritish mumkin.
Zilzilaning gidrogeologik darakchilaridan burg’i quduqlarida va xo'jalik quduqlarida grunt
suvlari sathining oldin pasayishi va keyin keskin ko'tarilishi, suv haroratining o'zgarishi, suvda
radon, karbonat angidrit gazi va simob bug'lari miqdorining oshishini ko'rsatish mumkin.
Hayvonlaming bezovtalanishini ham zilzila darakchisi qatoriga kiritish mumkin. Zilzila ro'y
berishidan oldin itlarning uvullashi, mushuk va tovuqlarning binolardan qochib chiqishi, ilonlarning
inlarini tashlab ketishi, tabiiy suvlarda va akvariumda baliqlarning bezovtalanishiga kishilar e'tibor
berishgan.
Agar sodir bo'lishi mumkin bo'lgan zilzilalarning kuchi va joyini aniqlash masalalari ma'lum
ma'noda yechilsada, uning vaqtini aytish hozirgacha muammo bo'lib qolmoqda. Bu borada ko'plab
mamlakatlarda tadqiqotlar davom etmoqda.Gap shundaki, ulkan talofatlar birinchi navbatda yerosti
silkinishlarining hozircha fanga noma'lum bo'lgan kutulmaganda, favqulodda sodir bo'lishi
natijasidir.
Zilzila darakchilari.
Zilzila tayyorlanayotgan joyi zilzila o’chog’i deyiladi. Zilzila o’chog’ida qo’shimcha
kuchlanish hosil bo’ladi va u o’sha yerda yer sathining anomal o’zgarishiga sabab bo’ladi. Undan
730
tashqari tog’ jinslarining siqilishi natijasida quduqlardagi suvlarning sathi ko’tariladi. Yer osti
suvlari tarkibidagi mikroelementlar, tuzlar, gazlarning deyarli barchasida (radon, geliy, argon,
kislorod, vodorod, azot va boshqalar) keskin o’zgarishlar kuzatiladi.
Eng ko’p tarqalgan darakchilar qatoriga zilziladan birmuncha oldinroq yorug’lik tarqalishi
hamda biologik manbalarning harakatga kelishi singari hodisalar kiradi. Har ikkala ham juda
qadimdan ma’lum va juda ko’p kuzatilgan hodisalardir. Yorug’lik hodisasi ko’pchilikka
ma’lum.Biologik darakchilarga uy va yovvoyi hayvonlar, baliqlar, qushlar va boshqa barcha tirik
biologik manbalarning zilziladan oldin o’ta bezovta bo’la boshlashi kiradi.
Zilzila darakchilari ichida elektr maydonining o’zgarishi alohida o’rin tutadi.Bunda yer
qatlamlarida va havoda elektr toki hosil bo’ladi, tog’ jinslarining elektr qarshiligi va elektr
o’tkazuvchanligi o’zgaradi. Zilziladan avval havoda atmosfera elektr tokining keskin o’zgarishlarni
1924-yilgi Qurshob zilzilasi vaqtida Jaloloboddan 120 km masofada turib O’zbekistonlik olimlar
tomonida kuzatishgan. Keyinchalik atmosfera elektr tokining o’zgarishlari 1949-yilgi Hayit va
boshqa ko’pgina zilzilalar davrida kuzatilgan.
Yer magnit maydonining yer qobig’idagi jarayonlar bilan bog’liq anomal o’zgarishlariga
qarab zilzilaning kuchi va joyini ham oldindan aytish mumkin. Ko’p yillik tajribalar asosida zilzila
kuchi bilan magnit maydoni o’zgarishlari o’rtasida ma’lum bog’lanishlar topildi. Magnit
maydonning vaqti qanchalik uzoq bo’lsa tayyorlanayotgan zilzilaning shunchalik kuchliligidan
darak beradi. Ular orasida to’g’ri chiziqli bog’lanish grafigi mavjud. Zilzila kuchini aniqlash uchun
magnit maydonining anomal davom etgan davri topiladi va grafikdan shu davrga to’g’ri keluvchi
zilzila
kuchi,belgilanadi.
Zilzilaning joyi yer magnit maydoni anomal o’zgarishlari sodir bo’lgan maydonda bo’ladi.
Zilzila darakchilari ichida eng samarali usullardan biri impuls elektromagnit maydonining
o’zgarishlaridir. Zilzilaning bu yangi darakchisi birinchi marta 1972-1973-yillarda Toshkent
poligonlarida topilgan.
Yer qimirlashidan bir necha kun oldin zilzila o’chog’idan impuls elektromagnit to’lqinlari
ajralib chiqa boshlaydi. Ajralib chiqayotgan impulslar ma’lum chastotaga va kuchlanishga ega
bo’lib oddiy radiopriyomniklar yordamida qabul qilinishi va o’lchash asboblari voltmetr yoki
boshqa potensiometrlar yordamida yozib olish mumkin.
Uzoq muddatli darakchilarga misol tariqasida quyidagilarni ko’rsatishimiz mumkin bo’ladi.
1.Magnit maydonining Tovoqsoy zilzilasi bilan bog’liq uzoq va o’rta muddatli variatsiyalari
2.Magnit maydonining Dusheti (Tbilisi) observatoriyasida kuzatilgan uzoq muddatli
anomaliyasi
Zilzilalarni ayrim usullar bilan oldindan aytilgan.Masalan, magnit maydonning o’rtacha davrli
darakchisi yordamida 1971-yil Abaybozor zilzilasi va yerdagi uzoq muddatli aktiv tektonik
harakatlar va yer yorilishlari bo’yicha 1976-yilgi Gazli zilzilalarini aytish mumkin. Lekin to’la
ishonch va kompleks asosida birinchi marta oldindan aytilgan zilzila bu 1978-yil 2-noyabrdagi Oloy
zilzilasidir. Oldindan aytilgan zilzilalar ichida eng ishonchlisi 1984-yilgi Pop zilzilasi
hisoblanadi.Zilzila 17-fevral kuni 7-8-balli kuch bilan sodir bo’ldi. Lekin uning darakchilari ancha
oldin 1983-yilning kuzlaridan boshlab namoyon bo’la boshlagan.
Do'stlaringiz bilan baham: |