Мақола ва тезислар номи

 
Фойдаланилаган адабиётлар:
1.
Агзамов М. и др. О влияние диаметре круглых колосников на очистительный 
эффект пильчатых очистителей “Хлопковая промышленность” Ташкент 1982. №4 с 11-12 
2.
Хакимов Ш.“Пахта хом-ашёсини ифлосликлардан тозалаш жараёни самарали 
технологиясини ва тозалагичлар ишчи қисмларини рационал конструкциясини яратиш”. 
дисс. тех. фан. доктори - Ташкент 2016Й 170 б 
3.
Аброров А “Пахтани йирик хас-чуплардан тозалаш машинаси конструкциясини 
такомиллаштириш ва параметрларини асослаш”. магистрлик диссертацияси. Бухоро 2012 й 
4.
Usmanov Kh.S.,Salimov А.М., Abbozov I.Z.,Doliyev А.Т., Tangirov A.A. “Theoretical 
Analysis of the Effect of Spike Drums on the Natural Qualitative Indicators of Cotton at its 
Cleaning” // International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and 
Technology. Vol. 6, Issue 9, September 2019. -pp. 10742-10747. 
 
 
S.IBRAGIMOV LIRIKASINDA KÓRKEM SÚWRETLEW USÍLLARÍ HÁM ONIŃ KÓRKEM 
TEKSTTEGI ÁHMIYETI
 
Abdijabbarov A. D.
Magistratura bólimi qaraqalpaq tili hám
ádebiyatı qánigeligi 2-basqısh magistrantı 
 
Annotaciya: 
Bul teziste qaraqalpaq ádebiyatınıń belgili shayırlarınıń biri Saǵınbay Ibragimov 
shıǵarmalarındaǵı kórkemlew quralları újyrenilip shıǵıldı. Sonday-aq, bul maqalanıń áhmiyeti 
shayırdıń shıǵarmalarınıń tili qunlılıǵında. 
Gilt sózler: 
Ádebiyat, poeziya, poetika, lirika, giperbola, litota 
 
XX ásirdiń sońǵı shereginde ádebiyatımızdıń jańa formalar menen bayıp bardı. Endi oy-pikirdi 
kórkem súwretlew, onı dástúriy emes formada beriw keń úrdis aldı. Sózdegi kórkemlilik, obrazlılıq, 
kerekli sózdi taba biliw tek ǵana shazıwshı sheberliginen ǵana emes, al kórkem sózdiń túrli 
qubılıwlarınıń sırı asha biliwine de baylanıslı boladı.
Tildegi usınday figuralardı úyrengen ózbek ádebiyatshı alımları T.Boboev, H.Umurov, 
E.Xudayberdiyevler kórkem tekst poetikasın 3 túrge bólip úyrenedi:
1) poetikalıq awısıwlar 
2) kórkemlew óneri
3) qosıq sintaksisi. [1:119] 

---

24 
Poetikalıq awısıwlar kóbinese sózdiń obrazlıǵın, awıspalı mánige qurılıwın esapqa aladı. 
Kórkem súwretlew quralları bolsa shıǵarmanıń poetikalıq bezewi bolıp kalmastan, shıǵarma ideyasın 
konkretlestiriwdiń, shıǵarmaǵa ayrıqsha obrazlıq júklewdiń quralı bolıp esaplanadı. Kórkem 
shıǵarmanıń forması tiykarǵa xızmetti atqaradı.
Birinshisi, kórkem pútinliktiń ishinde ámelge asırıladı. Sonlıqtan da onı ishki forma. Ekinshi 
xızmeti shıǵarmanıń oqıwshıǵa tásir etiwinde bayqaladı, sonlıqtan onı sırtı forma dep ataw múmkin.
Óytkeni, forma dep ataw múmkin. Óytkeni forma oqıwshıǵa estetikalıq tásir jasaydı etiw. Áyni 
forma kórkem shıǵarmanı jámleydi. Mazmun óz-ózinen qatań túrde estetikalıq jaqtan sulıw yamasa 
ábiger bolıwı múmkin emes –bul tek forma arqalı ámelge asırılatuǵın ózinshelik. Biz bul pikirge tolıǵı 
menen qosılamız. Mıs:
Juldız jerge túser-qasımda joqsań.
Samal qattı eser-qasımda joqsań.
Taǵı qara nóser-qasımda joqsań.
Men burın kóp edim, men búgin azban. 
Endi deregińdi qaydan tabarman 
Endi júregimde qaldı árman 
Endi men samalǵa sıbırlanaman 
Men alıslarǵa umtılǵan sazban.
Qosıqta qollanılǵan bir neshe kórkem figuralar mazmundı dál jetkeriw menen birge, forma 
salasındaǵı kórkemlikti de táminlegen. «Qasımda joqsań» -redifi hár úsh qatarda tákirarlanıp, pikir 
tásirsheńligin elede asırıw ushın xızmet etken. Tórtinshi qatar bolasa lirikalıq qaharmannıń burınǵı 
hám házirgi halatı óz-ara parallel túrde súwretlenedi. Ekinshi shumaqta qollanılǵan «endi» anaforası 
da tákirar qollanılıwı arqalı qosıqtıń original dóreliwine sebep bolǵan.
Ulıwma alǵanda S.Ibragimov lirikasında qollanılǵan súwretlew usılları shayırdıń tákirarlanbas 
sheberliginnen dárek beredi. Biz bul jumısımızda áne usınday kórkemlew usıllarınıń mazmunǵa hám 
formaǵa qatnasına qaray qollanılatuǵın óz aldına analizlep, ajıratıp úyreniwdi maqul kórdi.
Mazmun jaǵınan ajıralatuǵın figuralarǵa gradatsiya, parallelizim, inversiya, antiteza, ritorikalıq 
soraw, ritorikalıq qaratpa, simplona, apposiopeza al forma jaǵınan ajıralatuǵın figuralarǵa 
almeteratsiya, assonans, anafora, redif, polisindeton, asindeton kirgizdik [2.154].
Tiykarǵı maqset lirikalıq qaharmannıń ishki dúnyasındaǵı arpalısların bir-birine paralel qoyıw 
arqalı ideyanı jetkerip beriw. Psixologiyalıq parallelizm-lirikalıq qaharman hám lirikalıq personajdıń 
psixologiyasındaǵı, lirikalıq qaharman hám tábiyat qubılısları arasındaǵı qatar qoyılǵan sezimler arqalı 
jaslardı psixologiyalıq parallelizim lirikalıq qaharmannıń ishki sezimlerin ótkir hám tásir beriw ushın 
qollanılatuǵın usıllardıń biri.
Gradatsiyalirikalıq shıǵarmada oy-pikir jemisiniń kúshli emotsionallıq tásirsheńlikke iye túrde 
beriliwinde úlken xızmet atqaradı. Sonıń ushında kópshilik shayırlar lirikalıq qaharmannıń 
emotsiyaları (quwanıw, kúyiniw, qayǵılanıw, ǵázepleniw) kórkem obrazlı túrde jetkeriw ushın 
gradatsiya usılınan paydalanadı. Gradatsiya-latınsha gradation, áste aqırın joqarılaw gradus «basqısh» 
«dáreje» degen mánisti bildirediyu ilimpaz Ǵarrıbaevtıń pikirinshi gradtsiyanıń ózine tán belgili 
sıpatında bir zat súwretlengende ol bárha ósedi, bárha keńeedi» dep aytadı.
Shıǵarmada ritorikalıq soraw beriledi eken, oǵan kimnendur juwap talap etilmeydi, bálkim usı 
arqalı oqıwshınıń sóz etilip atırǵan hádiysege, máselege ayrıqsha itibar menen qarawǵa úndeydi, 
yaǵnıy óziniń kúshli sezimlerin oqıwshıǵa sińdiredi. Kórkem shıǵarmada kóp ushıramaytuǵın 
ritorikalıq qaratpalar da áne usıǵan usas wazıypanı atqaradı.
K.Mámbetov metonimiyada kóbirek janlı hám jansız zatlar sóz etilse, sinekdoxada janlı zatlardıń 
aywıspalı mánileri kóbirek sóz etiledi-dep jazadı. Giperbola hám litota. Ádebiyatta korkem arttırıw 
úlkeytip súwretlew-giperbola, hádden tıs kishireytip súwretlew litota dep ataladı. Ózbek ádebiyatında 
giperbola «buluǵ» yaki «ifrat», al litota «tafrit» dep júritiledi. Bul súwretlew qurallarınıń basqa 
troplardan ayırmashılıǵı giperbola hám litotada tilge yaki hádiyse túsinilmeydi. Olarda nárse 
hádiyselerdiń kolemi, haqıyqatqa mass kelmeytuǵın dárejede úlkeyt irilmeydi yaki kishireytiriledi. 
Giperbola súwretlenip atırǵan zatqa yamasa obrazǵa oqıwshınıń dıqqatın ayrıqsha qaratıw ushın 
qollanıladı. İroniya-grekshe eronia- jortaǵa degendi ańlatadı. Belgili bir qubılıstı, adamnıń minez-

---

25 
qulqın mısqıllaw, dalkeklew maqsetinde qollanılatuǵın kórkem súwretlewdiń biri. Aytıwshı óz sózin 
tuwra mánide bermesten, astarlap basqasha mánide beredi. Sózdiń formasına qaraǵanda ol maqtap 
atırǵan sıyaqlı, ol haqıyqatında mazmunı oǵan qaramaqarsı keledi, ol sarkazm bir-birine jaqın, biraq 
ironiyanı shıǵarmanıń kontekstine qarap biliwge boladı. Ol ápiwayı házil yamasa áshkaralaw 
mazmunında bolıwı múmkin. Simvol-grekshe symbolon «shártli belgi» degendi ańlatadı.
Kórkem shıǵarmada shártli turdegi astarlı mánide qollanılatuǵın súwretlew quralı. Ol 
ádebiyattanıwda metaforanıń bir túri sıpatında da qollanıladı. Bunday simvolikalıq súwretlew arqalı da 
jazıwshı shayırlar turmıs haqıyqatlıǵın tásirli hám obrazlı túrde oqıwshılarına jetkerip beredi. Olardı 
qollanıw arqalı avtor qandayda bir qubılıstı, túsinikti yamasa zattı ańlatadı. Kórkemlew quralları 
pikirdi awıspalı mánige qurıw menen birge oǵan obrazlıq ta beriw ushın qollanıladı. 
Usınday kórkemlew qurallarınıń jáne biri-janlandırıw. Janlandırıw adamlarǵa tán bolǵan 
qásiyetlerdi jansız premetler, tábiyat hádiyseleri, haywanat yaki quslarǵa kóshiriw arqalı payda 
bolatuǵın súwretlew quralı. Orıs ádebiyattanıw iliminde «prozopoeya» dep ataladı. Bul termin grek 
tilinen alınıp, «kelbet jasayman» degen mánini bildiredi.
Usı aytılǵanında, poeziyada uyqasqa baylanıslı figuralar kórkem tildiń tásirsheńligin 
támiyinlewshi eń tiykarǵı qural. S.Ibragimov lirikasında kórkemlew quralları mazmundı emotsional 
jetkeriw, pikir obrazlıǵın táminlew ushın qollanıladı. Shayır qosıqlarında qosıqtıń kórkemligine 
ayrıqsha itibar berip, hár bir sózge óz aldına poetikalıq máni júkleydi. Shayır lirikasında kórkemlew 
qurıllarınıń teńew, metafora, metanimiya, sinikdoxa, giperbola, litota, janlandırıw, ironiya hám basqa 
da túrleri isletilgen. Shayır pikirdiń kórkemligin, emotsional tásir shekligin táminlew maksetinde 
súwretlew usıllarınan da utımlı paydalanadı.
Bulardıń bárin de shayır bir poetikalıq maqsetke-pikirdiń obrazlıǵın táminlewge qaratadı. 
Kórkem súwretlew quralları hám usılları shayır dóretpelerine ayrıqsha kórkemlik baǵıshlaydı.