Мақола ва тезислар номи

ҲОЗИРГИ ЎЗБЕК ВА ҚОРАҚАЛПОҚ ШЕЪРИЯТИДА ТИПОЛОГИК 
МУШТАРАКЛИК МУАММОСИ 
Кабулова З.А. 
Қорақалпоқ давлат университети доценти, ф.ф.ф.д. (PhD)
Аннотация: 
Мақолада қардош халқлар ўртасидаги маданий ҳамкорлик, адабий 
алоқалар ҳамда ижодий алоқалар ҳозирги ўзбек ва қорақалпоқ
 
шеърияти мисолида назарий 
умумлаштирилади.
 
Унда адабий талқин ўзига хослиги ва типологик муштараклик, лирикада 
тасвир ва ифода яхлитлиги, бадиий тасаввур аналогияси таҳлилланади. 
Калит сўзлар:
ўзбек ва қорақалпоқ шеърияти, адабий талқин, ижодий ўзига хослик, 
типологик муштараклик, маданий ҳамкорлик, ижодий таъсир ва маҳорат. 
Азал-азалдан бақамти яшайдиган ўзбек ва қорақалпоқ халқи турмуш тарзи, урф-
одатлари, жўғрофий кенглик ва шарт-шароитида узвий ўхшашлик, ички ва ташқи яқинлик 
борлиги маълум. Ҳар иккала миллат санъатга ошно эканлиги боис, сўзсиз, бир-бирини яхши 
тушунади. Олис тарихга дахлдор бу иккала туркий қавм ришталарида шу авлодга хос ва 
мерос ор-номус, меҳр-шафқат туйғулари ўрнашгани ҳам уларни яқинлаштирган омиллардан 
бири саналади. И.Юсупов ва Миртемир, Т.Қайипбергенов ва О.Ёқубов ижодида қандайдир 
яқинлик, инсонни англаш жараёнидаги руҳий муштараклик улар ҳар бири ўзига хос бир 
йирик ижодий мактаб яратганлиги билан изоҳланади. 
Узоқ асрлардан буён ўзбек ва қорақалпоқ халқлари бир заминда бир жону тан бўлиб 
яшаб келмоқда ва ҳозиргача дўстона оилавий муносабатлару турли иқтисодий ҳамда 
маданий ҳамкорликларни давом эттиришмоқда. Қолаверса, бу икки халқнинг ўзига хос 
миллий қадриятлари, маросиму анъаналари, расм-русум ва урф-одатлари тарихан бир 
маконда шакллангани боис кўп жиҳатдан ўхшашлик касб этади. Улар орасидаги доимий 
иқтисодий ҳамкорлик, ижтимоий-маданий муносабат, диний-эътиқодий яқинлик, ўзаро 
қўшничилик, меҳмондўстлик адабиётда ҳам ҳамиша давом этиб келган. 
Агар ўзбек ва қорақалпоқ шоирларининг ижоди қиёсий ўрганилса, бу икки халқ 
орасидаги ўзаро адабий алоқалар, бир-биридан таъсирланиш ҳолатлари азалдан ҳозиргача 
давом этиб келаётгани кўзга ташланади. Хусусан, шеъриятда бу ёрқин кузатилади. Кузатиш 
жараёнида шунга гувоҳ бўлдикки, аксарият қорақалпоқ шоирлари ҳам ўзбек элига чин 
фарзандлик туйғусини ифода этиб, уни ўз қадрдон эли ва халқи баробарида севишини 
алоҳида таъкидлайди. Жумладан, қорақалпоқ шоири Аскербай Ажиниёзов (1937-2001) 
“Ўзбекистон – ўз элатим, ўз элим” шеърида бу борадаги туйғуларини бевосита қуйидаги 
сатрлар ёрдамида самимий эътироф этади: 
Қўнсам – уям, учсам осмоним менинг 
Ўз элатим, Ўзбекистоним менинг [2, 178]. 
Муаззам шеърда Ал-Беруний, Хожа Аҳмад Яссавий, Соҳибқирон Амир Темур 
Кўрагоний, Улуғбек, Навоий, Бобур исмлари, Самарқанд, Зарафшон, Конимех, Андижон, 
Наманган, Сурхон, Фарғона, Бухоро, Хоразм, Чирчиқ, Тошкент топонимлари талмеҳ 
сифатида келтирилган. Шоир Ўзбекистонни “иймоним менинг” деб атаб, унга “мангу бўл 
омон” дея тилак билдиради. Жами тўққизта олтилик ва иккита тўртлик, демак, жами олтмиш 
икки мисрадан иборат шеър беш олтилиги бевосита “менинг” радифи билан якунланганлиги 
унинг А.Ориповнинг “Ўзбекистон ватаним маним” шеърига ғоявий ҳамда шаклий жиҳатдан 
ёндашиб ёзилганлигини кўрсатиб туради.
Набийра Торешова “Қорақалпоғистоним менинг” шеърида Марказий Осиёда 
яшайдиган ўзбек, қозоқ, қирғиз, туркман халқлари билан туғишган эканлигини ифтихор 
билан таъкидлайди. Фахр туйғуси натижаси ўлароқ муаллиф шеър жанрини “Тәрийп” дея 
номлайди. Бунда шоира ўз юртини худди ўзбек шоири А.Орипов янглиғ “Бейишим, 
бостаным мениң, Қарақалпақстаным мениң” деб юксак ҳиссий пардада тавсифлашга 
интилади: 
Қазақ, өзбек туўысканын, 

---

350 
Баўырына жыйып өткен... 
Өзбек халқи өз баўырың, 
Қырғызларың ханаласың. 
Қазақ, түркмен, сеннен нусқа, 
Қой-қозысы қораласың. 
Аўызбирлик улкен дәўлет [3, 6].
Ўзбек ва қорақалпоқ назмида Ж.Избасканов билан Б.Рўзимуҳаммад, У.Ҳамдам билан 
Б.Генжемуродов адабий талқинларида ҳам шаклий-услубий ҳамоҳангликни кузатиш мумкин. 
Жумладан, У.Ҳамдамнинг “Сени кутдим”, Б.Генжемуроднинг “Укуздарё битиклари” шеърий 
тўпламида туйғу самимий, фалсафий мушоҳадага мойиллиги, эстетик жиҳатдан ўзига хос 
қирраларга эга эканлиги улардаги туйғу ва фикрлар ифодасини тушунишни осонлаштиради. 
Хусусан, икки шоир ижодидаги модернча талқин олам ва одам ҳақидаги тасаввурларини ҳис 
қилиш, илғаш ҳамда англаш муддаосига йўналтирилган. 
Аслида инсон ҳасрату дардларни жамиятдан, унинг зиддиятларидан олади. У кўриб 
турган ноҳақликлар, хиёнату изтиробларнинг барчаси жамият етказган озорлардан 
ибтидоланади, озиқланади ва мисраларда ифодаланади. Шоир ана шу ноҳақликни енгиб 
ўтишда қийналади. Изтироблар кундан-кунга улғайиб, ўзини тамомила маҳв этади. 
“Бўзлаш”нинг тагида аччиқ йиғи ҳақиқати мавжуд. Шу тариқа бўлиққа қараб қалбини 
бўшатмоқда. Бу хилдаги ташбеҳлар мажмуи тасвир экзистенциясини илгари сурган, деган 
хулосага келиш мумкин. Жамият ёзилмаган қонунлари, ҳақсизлик ва адолатсизлик – шоир 
дилига чексиз изтироблар уруғини сепмоқда. У атроф-жавонибдаги одамлар етказган 
хиёнатлардан, адолатсизликдан тортаётган азиятини “ювиш”ни ўйламайди. Фақат ўз “мен”и 
билан олишади, курашади. Ирода етганича тафаккур қилади. Б.Генжемурод ва У.Ҳамдам 
ижодида аналогик ва типологик ўхшашлик таҳлилида дард инсониятга дахлдорлиги 
ойдинлашади. 
Хулоса қилиб айтганда, ўзбек ва қорақалпоқ халқлари орасидаги ягона кайфият, ўзаро 
адабий алоқалар яқинлашуви, турфа хил характердаги асрлар давомидаги “бадиий 
озиқ”ланишларнинг ўзиёқ, бир-бирини тўлдирувчи моҳият билан ўлчанишига асос бўлади. 
Шунга асосан, ўзбек ва қорақалпоқ шеъриятиаро типологик ўхшашликни қуйидаги 
жиҳатларда кўриш мумкин: 
1.Давр шеъриятида янгиланишлар мунтазамлиги жаҳон, рус ва ўзбек адабиётида 
эксперимент тарзида бир-бирига кўчиш жараён тусини олгани. 
2. Ўзбек ва қорақалпоқ лирикасида юзага келган типологик ўхшашликлар икки халқ 
дил ришталарининг нақадар яқинлиги, азал-азалдан қавму қариндошчилик ва ҳамкорлик 
ҳисси анча анъаналарининг мустаҳкамлиги.
3. Мазмун ва шакл, усул алоқадорлигида ҳиссий, поэтик тафаккур қирраларининг 
хамоҳанглиги, дунё шеъриятидан яхши хабардорлиги, туйғуларни тасвирида туркий халқлар 
дунёқарашидан келиб чиқилгани.