286
KROSS-MADANIY VA ETNOPSIXOLOGIYA IJTIMOIY PSIXOLOGIYANING
SOHASI SIFATIDA
Jumayev U.S.
Buxoro davlat universiteti dotsenti, psixologiya fanlari nomzodi.
Turli xalqlar va madaniyat vakillari bir-biridan farq qiladi. Xalqlar va madaniyatlar o'rtasida
nafaqat tashqi farqlar (irqi, tili, dini va hokazo), balki ichki, psixologik farqlar ham mavjud. Milliy
psixologik xususiyatlar odamlar muloqotida muhim rol o'ynaydi (ishbilarmonlik munosabatlari, shu
jumladan tergovchining faoliyati, nizolarni hal qilish, ma'lumotni idrok etish).
Odamlarning o'ziga xos madaniyatlar va etnik jamoalarning vakillari sifatida psixikasining
rivojlanishi va ishlash qonuniyatlarini o'rganadigan psixologik fanlarga etnik psixologiya
(etnopsixologiya) va madaniyatlararo psixologiya deyiladi. Ular, o'z navbatida, ijtimoiy
psixologiyaning tarmoqlari bo'lib, nafaqat psixolog olimlar, balki faylasuflar, tarixchilar,
sotsiologlar, tilshunoslar tomonidan olib borilgan tadqiqotlarga asoslanadi.
Etnik psixologiya (etnopsixologiya) va madaniyatlararo psixologiyaning farqi nimada?
Mahalliy ilmiy an'analarda etnik xususiyatlar bilan bog'liq bo'lgan hodisalar etnografiya
(etnologiya) bilan o'rganiladi. "Madaniyat" tushunchasi o'rniga "etnos" atamasi ishlatilib, etnik va
psixologiya o'rtasidagi bog'liqlikni etnik psixologiya o'rganadi.
Madaniyatlararo psixologiyani fan sifatida asoslash N.M. Lebedevaning "Etnik va
madaniyatlararo psixologiyaga kirish" kitobida ilgari surilgan. Shuni ta'kidlash kerakki,
madaniyatlararo psixologiya vakillari o'zlarining ilmiy sa'y-harakatlarining asosiy yo'nalishini
madaniyatdagi farqlarga qaramay, odamlarning xulq-atvori va faoliyatida buni o'rganishda
ko'rishadi. Bundan tashqari, nafaqat madaniy farqlar, balki biologik (ovqatlanish, genetik
xususiyatlar, gormonal jarayonlar), ekologik (xususan, ijtimoiy va jismoniy makon) va millatlararo
(bir davlat doirasidagi turli madaniy guruhlarni tadqiq qilish) ham o'rganiladi. Oxirgi yondashuv
etnik psixologiyaning o'zi sifatida tushuniladi. Shunday qilib, madaniyatlararo psixologiya turli xil
hodisalarni etnik psixologiyaga qaraganda chuqurroq o'rganadi.
Odamlarning milliy psixologik xususiyatlariga ustunlik berish, xalqlar psixologiyasida
etnospetsifik xususiyatlar ustunligini anglatmaydi. Ular bitta umumiy insoniy psixologik manbaga
asoslanadi. U yoki bu odamlarning milliy psixologik o'ziga xosligi ba'zi bir o'ziga xos psixologik
xususiyatlarda emas, aksincha, ularning ijtimoiy hayot jarayonida reaksiyalar va xulq-atvorning
muayyan shakllarini belgilab beruvchi, tarixiy an'analarda mujassam bo'lgan noyob
kombinatsiyasida namoyon bo'ladi. Milliy psixologik xususiyatlar mutlaq emas, balki hukmron
tendentsiya sifatida namoyon bo'ladi.
Milliy psixologik xususiyatlar ongli va ongsiz darajada namoyon bo'ladi. Ko'proq darajada
ular insonning xohish-irodasiga bog'liq emas, ular beixtiyor xarakterga ega.
Ko'pincha, milliy psixologik xususiyatlar bir qator mexanizmlar orqali amalga oshiriladi.
Keling, ularni ko'rib chiqaylik.
Milliy ustanovka
- ushbu nazariyasining asoschisi D.N. Uznadze shaxsning ehtiyojlari va
uning mavjud bo'lish sharoitlari ta'siri ostida paydo bo'ladigan, ma'lum bir faoliyatni bajarishga
tayyorligi bilan tavsiflanishi mumkin bo'lgan muayyan ruhiy holatni munosabat bilan tushungan. U
birinchi bo'lib ustanovkalarning kelib chiqishi va ishlash mexanizmlarini tavsifladi. Olim odamni
idrok etish, reaksiyalar, xulq-atvori ehtiyojlar asosida vujudga keladigan munosabatlarning
xususiyatiga bog'liq va ular shu jumladan milliy muhit bilan belgilanishi mumkin, deb hisoblagan.
L.M. Drobijeva birinchi bo'lib etnopsixologik adabiyotda milliy munosabatni ma'lum bir
millat vakilining shaxslararo aloqalardagi hatti-harakatga, o'zini tutishga tayyorligi sifatida
aniqlagan. Milliy qarashlar ma'lum bir etnik jamoa vakili xotirasiga singib ketadi va undan
avtomatik ravishda chiqarib olinadi.
Milliy stereotip ma'lum odamlar vakili uchun odatiy vaziyatlarda kundalik xatti-harakatlar
shakllari uchun xosdir.
Do'stlaringiz bilan baham: 
