Мақола ва тезислар номи

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

727 
ZILZILANING UZOQ MUDDATLI DARAKCHILARI 
Turg’unova Z.V. 
O’zMU magistratura talabasi 
Zilzilalarni bashorat qilish tadqiqot dasturlari tarixi. 
Zilzilalar yer sharining tektonik jihatdan eng faol boʻlgan togʻ tizmalari joylashgan 
hududlarda koʻproq boʻladi. Bu joylar geologik iborada yer yuzining belbogʻli (mintaqali) buzilish 
joylari deb yuritiladi. 
Yer sharining kuchli zilzilalar sodir boʻladigan mintaqalarini seysmik jihatdan faolligiga 
qarab ikkita asosiy hududga boʻlish mumkin: birinchisi, geografik kenglik yoʻnalishida Alp, Karpat, 
Kavkaz, Kopetdogʻ, Tyanshan, Pomir, Himolay, ikkinchisi, meridional yoʻnalishda - Tinch 
okeanining ikki qirgʻogʻi boʻyicha va qisman quruqlik mintaqasida joylashgan. Bunday seysmik 
faollashgan joylarga Janubiy Amerikadan Antarktidagacha, Yevropa va Osiyo qitʼasining shimoliy 
qismi, Markaziy va Gʻarbiy Afrika, Avstraliya va boshqa hududlar kiradi. Demak, Markaziy Osiyo 
uning seysmik jihatdan faol boʻlgan Kopetdogʻ, Tyanshan, Pomir togʻlari tufayli seysmik faol 
mintaqaga kiradi. 
Yer po’sti yoki yuqori mantiya qatlamidagi zilzila paydo boʻlgan maʼlum bir hajm zilzila 
oʻchogʻi, uning markazi deb hisoblangan nuqta esa gipotsentr, gipotsentrning yer yuzasidagi 
proyeksiyasi zilzila epitsentri deyiladi. Epitsentr va gipotsentr oraligʻidagi masofa zilzilaning yer 
yuzidan chuqurligini koʻrsatadi. Zilzila oʻchogʻi Oʻrta Osiyo hududida, aksariyat hollarda, Yer 
sathidan 5-50 km chuqurlikda joylashgan boʻladi. Yer sharining maʼlum hududlarida zilzilalar 
oʻchogʻi 200- 300, hatto 700 km gacha chuqurlikda boʻlishi ham mumkin. 
Yer qaʼridagi tektonik, harakatlar faollashgan qismi va uning tevarak atrofida fizikaviy va 
kimyoviy jarayonlar ham faollashadi. Jumladan, togʻ jinslarining zichligi, elektr oʻtkazuvchanligi, 
magnitik xossalari, elektromagnit toʻlqinlar tarqatish xususiyati, yer sathining vertikal va gorizontal 
holati kabilar oʻzgarishi mumkin. Mazkur hududlarda mavjud boʻlgan burgʻi quduqlari orqali 
olinayotgan neft, gaz, suv miqdori keskin oʻzgarishi, yer osti suvlarining kimyoviy tarkibi, 
mikroelementlar, gazlar miqdori ham oʻzgaradi. Ushbu sanab oʻtilganlar zilzila sodir boʻlishi 
arafasida keskin va koʻp miqdorda oʻzgarib, zilzilaning darakchilari sifatida qaralishi mumkin. Ular 
zilzilalarni oldindan aytib berish muammosini hal qilishda juda muhim ahamiyatga ega. Bu borada 
Yer sharining seysmik jihatdan faol boʻlgan barcha hududlarida koʻp yillik xalqaro va milliy 
dasturlar asosida toʻxtovsiz izlanishlar olib borilayapti. 
Zilzila bashorati deganda berilgan muddat ichida boʻlajak zilzila va xususan, berilgan 
mintaqadagi kelasi kuchli zilzilaning sodir boʻlish vaqti, joyi va magnitudasini oldindan aytib berish 
tushuniladi. Bunda zilzilani taxmin etish amaliyoti tushunilmasligi kerak, chunki taxminlash 
berilgan mintaqada kelajak bir necha yil ichida zilzila sodir boʻlishi ehtimolligini aniqlash boʻlib, 
aniq natija berishni oʻz oldiga vazifa qilib qoʻymaydi. Zilziladan ogohlantirish tizimi ham zilzila 
bashorati emas, chunki bunday tizim zotan sodir boʻlgan zilzilani qayd etib, u qoʻshni mintaqalarga 
yetib borgunicha
1970-yillarda olimlar orasida zilzilalarni bashorat etish metodi ishlab chiqilishi mumkin, 
degan fikr kuchaygan edi, biroq 1990-yillarga kelib davom etayotgan muvaffaqiyatsizlik koʻp 
olimlarni zilzilani bashorat qilishning umuman iloji bormi, degan savolga olib keldi.Bugunda ayrim 
olimlar yetarli resurslar bilan zilzilalarni bashorat qilish mumkin, deyishsa, boshqa olimlar bunday 
bashoratlarni amalga oshirishning hech qanday iloji yoʻq, degan fikrda. 
Olimlar hanuzgacha zilzilalar bilan bog'liq fizik jarayonlarning barcha tafsilotlarini va ularni 
aniq bashorat qilish usullarini bilishmaydi. Hozirda bir qator hodisalar zilzilalarning mumkin 
bo'lgan kashfiyotchilari sifatida qaralmoqda: ionosferadagi o'zgarishlar, elektromagnit 
ko'rsatkichlarning har xil turlari, shu jumladan infraqizil va radio to'lqinlar, radon chiqindilari , 
hayvonlarning g'alati harakati. 

---

728 
Uzoq muddatli prognozlarda (yillar yoki o'n yilliklar) muvaffaqiyatga erishish, oyning 
aniqligi bilan prognozga erishish ehtimoli ko'proq. Hozirgi vaqtda aniq qisqa muddatli prognozlar 
(soatlab kundan-kunga) mumkin emas. 
Zilzilalarni bashorat qilish maqsadida olib borilgan ilmiy ishlar doirasida seysmologlar 
bo'lajak zilzilaning yer qobig'ining harakati bilan bog'liqligini, quduqlarda yer osti suvlari 
darajasining o'zgarishi, radon yoki vodorod , seysmik to'lqinlar jadallashuvining o'zgarish, 
elektromagnit maydonlar , tuproq haroratidagi keng ko'lamli o'zgarishlarni aniqlashgan. 
Tadqiqot dasturlari tarixi 
AQShda: 1960-yil o'rtalarida Amerika Qo'shma Shtatlarda zilzila bashorat muammosi 
ko'tarilgan edi. Yaponiya bilan birgalikda ko'plab anjumanlar bo'lib o'tdi, ammo 1977-yilda zilzila 
xavfini kamaytirish bo'yicha Milliy dastur yaratilguniga qadar hech qanday muhim natijalarga 
erishilmadi. Uning vazifalaridan biri zilzilalarni bashorat qilish texnikasi va erta ogohlantirish 
tizimlarini yaratish edi.
Yaponiyada: 1964-yilda Yaponiyada zilzila bashorat dasturi ishlab chiqildi. 1978-yilda dastur 
Tokio yaqinidagi Tokayda 8 balldan yuqori bo'lgan zilzilani bashorat qilishni boshladi bu Yaponiya 
va butun dunyo iqtisodiyoti tarixidagi eng katta ofat bo'ladi. Hozir Yaponiyada seysmik to'lqinlarni 
ro'yxatdan o'tkazish, yer qobig'ining deformatsiyalarini aniqlash, yer osti suvlari xususiyatlarini 
o'rganish va elektromagnit o'zgarishlarni amalga oshirish bo'yicha dunyodagi eng yaxshi tizim 
mavjud.Bularning barchasi zilzilaga tayyorgarlik jarayonlarini tushunish uchun qilingan ulkan say-
harakatlarning bir qismidir. 
Germaniyada:Uzoq vaqt davomida seysmik faollikning turli davrlarida chumolilarning 
ko’plab xatti-harakatlarini o'rganib chiqqan olimlar, ularning kuchi kamida 2 ball bo'lgan zilzila 
arafasida o'zlarining hayot jadvallarini tubdan o'zgartirdilar, degan xulosaga kelishdi.Olimlarining 
fikriga ko'ra , chumolilarning xatti-harakatlarida faollik va xotirjamlik bosqichlarining barqaror 
o'zgarishi aniqlandi: zilziladan bir necha soat oldin uxlash fazasi o'rniga faollik paydo bo'ldi va 
keyingi kun davomida faoliyat bosqichi sodir bo'lmadi. Mutaxassislarning fikriga ko'ra, bu zilzila 
oldidan zaharli gaz chiqishi mumkin , bu odamlar uchun ko'rinmas, ammo chumolilarning xatti-
harakatlariga ta'sir qiladi.
Xitoyda: 2013-yilda Xitoyning janubi-g'arbiy qismida joylashgan Sichuan viloyatida kuchli 
zilzila sodir bo’ldi. Birinchi zilzilaning kuchi Rixter shkalasi bo'yicha 6,6 ballni tashkil etgan, 
ikkinchisi 7,0 ballni tashkil etgan. Zilziladan keyin zilzilani prognozlash uchun 300 mln $ li qaror 
qabul qilindi.Unga ko’ra 5000 kuzatish stantsiyalari tarmoq mamlakatning eng xavfli hududlarda 
tashkil etiladi, maqsadi bu kuchli zilzila haqida oldindan ogohlantirishdir. 
Zilzilani bashorat qilish bosqichlari. 
Zilzilalarni bashorat qilish odatda uch bosqichda amalga oshiriladi. 
Birinchidan, keyingi 10-15- yil ichida mumkin bo’lgan seysmik xavfli zonalar aniqlanadi, 
so’ngra o’rta muddatli prognoz qilinadi. 1-5-yil va agar biron bir joyda zilzila ehtimoli yuqori 
bo’lsa, unda qisqa muddatli prognoz amalgam oshiriladi. Uzoq muddatli prognoz kelgusi o’n 
yilliklar uchun seysmik xavfli hududlarni aniqlashga mo’ljallangan. Bu seysmotektonik jarayonning 
uzoq muddatli tsiklikligini o’rganishga, faollashuv davrlarini aniqlashga, seysmik xotirjamlikni 
taxlil qilishga, migratsiya jarayonlariga va boshqalarga asoslanadi. 
Bugungi kunda, dunyo xaritasida, asosan, zilzilalar ro’y berishi mumkin bo’lgan barcha 
hududlar va zonalar ko’rsatilgan, ya’niy qayerda , masalan, atom elektr stansiyalarini qurish 
mumkin emasligi va zilzilaga bardoshli uylarni qurish kerak bo’lgan joylar ma’lum. O’rta muddatli 
bashorat zilzila prekursorlarini aniqlasshga asoslangan. Ilmiy adabiyotlarda o’rta muddatli 
prekursorlarning yuzdan ortiq turlari qayd etolgan, ulardan 20 ga yaqini esa ko’p esa olinadi. 
Anomal hodisalar zilzilalardan oldin paydo bo’ladi, doimiy zaif zilzilalar bo’ladi, yer 
qobig’ining deformatsiyasi, elektr va magnit xususiyatlari o’zgaradi, yer osti suvlari sathi pasayadi, 
ularning harorati pasayadi, shuningdek kimyoviy va gaz tarkibi o’zgaradi va hokazo. O’rta muddatli 
prognozlashning qiyinligi shundaki, bu anomaliyalar nafaqat fokus zonasida namoyon bo’lishi 
mumkin va shuning uchun ma’lum o’rta muddatli prekursorlarning hech biri universal darajaga kira 
olmaydi. Ammo odam uchun u qachon va qayerda xavf ostida ekanligini bilishi muhim, ya’ni bir 

---

729 
necha kun ichida biron bir voqeani oldindan aytib berish kerak. Aynan shu qisqa muddatli 
prognozlar seysmologlar uchun asosiy qiyinchilik hisoblanadi. Yaqinlashib kelayotgan zilzilaning 
asosiy belgisi o’rta muddatli prekursorlarning yo’q bo’lib ketishi yoki kamayishi hisoblanadi. Ko’p 
turdagi prekursorlarning tabiati hali o’rganilmagan. Ba’zida dastlabki zarbalar zilzilaning tabiiy 
ko’rsatkichi bo’lib hizmat qiladi bu- bashoratlardir. Ushbu ma’lumotlarning barchasi kelajakda 
zilzila sodir bo’lish vaqti va joyini taxmin qilishga yordam beradi. 
YUNESKO ma’lumotlariga ko’ra, zilzilalarni bashorat qilish bo’yicha Yaponiya, AQSH va 
Xitoydagi yetti zilzilani oldindan aytib bergan. Eng ta’sirli prognoz 1975-yil qish faslida Xitoyning 
shimoli-sharqidagi Xaycheng shahrida amalga oshirilgan. Bu hududni bir necha yillar davomida 
kuzatishgan, kuchsiz zilzilalar sonining ko’payishi 4-fevral kuni soat 14:00 da umumiy signalni 
e’lon qilishga imkon berdi va soat 19:36 da 7 balldan ko’proq zilzila yuz berdi, shahar vayron 
bo’ldi, ammo deyarli jabrlanganlar yo’q. Ushbu muvoffaqiyat olimlarni juda ruhlantirdi, ammo bir 
qator umidsizliklar paydo bo’ldi. Keyinchalik bashorat qilingan kuchli zilzilalar ro’y bermadi. 
Seysmologlar tahbehga duchor bo’ldilar. Seysmik signal e’lon qilinishi ko’plab sanoat 
korxonalarining, jumladan uzluksiz ishlashi, elektr ta’minotining uzulishi, gaz ta’minotidagi 
uzulishlar va aholini evakuatsiya qilinishi bilan bog’liq. Shubhasiz, bu holda noto’g’ri prognoz 
jiddiy iqtisodiy yo’qotishlarga olib keladi. 
Zilzilani bashorat qilish muammosi, ya'ni zilzila joyi va kuchini aniqlash yoki zilzila 
bo'ladigan maydonlarni bilish bir qarashda hal bo'lgandek. Bu muammo yangi geologik va seysmik 
ma'lumotlami qayta ko'rib chiqish evaziga yuzaga keladi. Shunday ma'lumotlar asosida ma'lum 
joylarda zilzilaning kuchi qanday bo'lishligini aytish va ballar bo'yicha hududlami rayonlash 
mumkin.
Zilzila bo'lish vaqtini bashoratlash borasida olib borilayotgan tadqiqotlar hozirgi kunda ham 
bu masalaning yechimi topilmaganligini ko'rsatadi. 
Zilzilalarning ilgari sodir bo'lgan hududlarda yana takrorlanish ehtimolligi katta bo'ladi. Yer 
yoriqlari bilan bog'liq bo'lgan seysmik zarbaga uchragan joylar muayyan vaqt davomida «Kuch 
yig'adi», yillar, o'nlab va yuzlab yillar o'tib yangi katastrofaga duch keladi. Masalan, Gazlidagi 
zilzila sakkiz yildan so'ng yana takrorlangan. Zilzilalarning ko'pchiligi yirik yer yoriqlari zonasida 
joylashgan. Sodir bo'lishi mumkin bo'lgan zilzilaning o'rni va kuchini maxsus seysmik 
(mikroseysmik) rayonlash xaritalari bo'yicha hisoblab topiladi. Bunday xaritalarda muayyan balli 
zonalar, izoseystlar, yer yoriqlari zonalari va geologik tuzilishining boshqa xususiyatlari, grunt 
tarkibi, yerosti suvlarining yotish chuqurligi, relefning parchalanganligi, oldin sodir bo'lgan 
zilzilalarning episentrlari, giposentrining joylashish chuqurligi, seysmostansiyalar o'rni va boshqalar 
ko'rsatiladi. Birinchi navbatda bular seysmologik darakchilar - sust zilzilalar yoki forshoklar 
(inglizcha «for» - oldin va «shok» - zarba) sonining keskin oshishi hisoblanadi.
Geofizik belgilarga tog' jinslari elektr qarshiligining pasayishi, magnit maydoni to'liq vektori 
modulining o'zgarishi va boshqalarni kiritish mumkin.
Zilzilaning gidrogeologik darakchilaridan burg’i quduqlarida va xo'jalik quduqlarida grunt 
suvlari sathining oldin pasayishi va keyin keskin ko'tarilishi, suv haroratining o'zgarishi, suvda 
radon, karbonat angidrit gazi va simob bug'lari miqdorining oshishini ko'rsatish mumkin. 
Hayvonlaming bezovtalanishini ham zilzila darakchisi qatoriga kiritish mumkin. Zilzila ro'y 
berishidan oldin itlarning uvullashi, mushuk va tovuqlarning binolardan qochib chiqishi, ilonlarning 
inlarini tashlab ketishi, tabiiy suvlarda va akvariumda baliqlarning bezovtalanishiga kishilar e'tibor 
berishgan.
Agar sodir bo'lishi mumkin bo'lgan zilzilalarning kuchi va joyini aniqlash masalalari ma'lum 
ma'noda yechilsada, uning vaqtini aytish hozirgacha muammo bo'lib qolmoqda. Bu borada ko'plab 
mamlakatlarda tadqiqotlar davom etmoqda.Gap shundaki, ulkan talofatlar birinchi navbatda yerosti 
silkinishlarining hozircha fanga noma'lum bo'lgan kutulmaganda, favqulodda sodir bo'lishi 
natijasidir. 
Zilzila darakchilari. 
Zilzila tayyorlanayotgan joyi zilzila o’chog’i deyiladi. Zilzila o’chog’ida qo’shimcha 
kuchlanish hosil bo’ladi va u o’sha yerda yer sathining anomal o’zgarishiga sabab bo’ladi. Undan 

---

730 
tashqari tog’ jinslarining siqilishi natijasida quduqlardagi suvlarning sathi ko’tariladi. Yer osti 
suvlari tarkibidagi mikroelementlar, tuzlar, gazlarning deyarli barchasida (radon, geliy, argon, 
kislorod, vodorod, azot va boshqalar) keskin o’zgarishlar kuzatiladi. 
Eng ko’p tarqalgan darakchilar qatoriga zilziladan birmuncha oldinroq yorug’lik tarqalishi 
hamda biologik manbalarning harakatga kelishi singari hodisalar kiradi. Har ikkala ham juda 
qadimdan ma’lum va juda ko’p kuzatilgan hodisalardir. Yorug’lik hodisasi ko’pchilikka 
ma’lum.Biologik darakchilarga uy va yovvoyi hayvonlar, baliqlar, qushlar va boshqa barcha tirik 
biologik manbalarning zilziladan oldin o’ta bezovta bo’la boshlashi kiradi. 
Zilzila darakchilari ichida elektr maydonining o’zgarishi alohida o’rin tutadi.Bunda yer 
qatlamlarida va havoda elektr toki hosil bo’ladi, tog’ jinslarining elektr qarshiligi va elektr 
o’tkazuvchanligi o’zgaradi. Zilziladan avval havoda atmosfera elektr tokining keskin o’zgarishlarni 
1924-yilgi Qurshob zilzilasi vaqtida Jaloloboddan 120 km masofada turib O’zbekistonlik olimlar 
tomonida kuzatishgan. Keyinchalik atmosfera elektr tokining o’zgarishlari 1949-yilgi Hayit va 
boshqa ko’pgina zilzilalar davrida kuzatilgan.
Yer magnit maydonining yer qobig’idagi jarayonlar bilan bog’liq anomal o’zgarishlariga 
qarab zilzilaning kuchi va joyini ham oldindan aytish mumkin. Ko’p yillik tajribalar asosida zilzila 
kuchi bilan magnit maydoni o’zgarishlari o’rtasida ma’lum bog’lanishlar topildi. Magnit 
maydonning vaqti qanchalik uzoq bo’lsa tayyorlanayotgan zilzilaning shunchalik kuchliligidan 
darak beradi. Ular orasida to’g’ri chiziqli bog’lanish grafigi mavjud. Zilzila kuchini aniqlash uchun 
magnit maydonining anomal davom etgan davri topiladi va grafikdan shu davrga to’g’ri keluvchi 
zilzila 
kuchi,belgilanadi. 
Zilzilaning joyi yer magnit maydoni anomal o’zgarishlari sodir bo’lgan maydonda bo’ladi. 
Zilzila darakchilari ichida eng samarali usullardan biri impuls elektromagnit maydonining 
o’zgarishlaridir. Zilzilaning bu yangi darakchisi birinchi marta 1972-1973-yillarda Toshkent 
poligonlarida topilgan. 
Yer qimirlashidan bir necha kun oldin zilzila o’chog’idan impuls elektromagnit to’lqinlari 
ajralib chiqa boshlaydi. Ajralib chiqayotgan impulslar ma’lum chastotaga va kuchlanishga ega 
bo’lib oddiy radiopriyomniklar yordamida qabul qilinishi va o’lchash asboblari voltmetr yoki 
boshqa potensiometrlar yordamida yozib olish mumkin. 
Uzoq muddatli darakchilarga misol tariqasida quyidagilarni ko’rsatishimiz mumkin bo’ladi. 
1.Magnit maydonining Tovoqsoy zilzilasi bilan bog’liq uzoq va o’rta muddatli variatsiyalari 
2.Magnit maydonining Dusheti (Tbilisi) observatoriyasida kuzatilgan uzoq muddatli 
anomaliyasi 
Zilzilalarni ayrim usullar bilan oldindan aytilgan.Masalan, magnit maydonning o’rtacha davrli 
darakchisi yordamida 1971-yil Abaybozor zilzilasi va yerdagi uzoq muddatli aktiv tektonik 
harakatlar va yer yorilishlari bo’yicha 1976-yilgi Gazli zilzilalarini aytish mumkin. Lekin to’la 
ishonch va kompleks asosida birinchi marta oldindan aytilgan zilzila bu 1978-yil 2-noyabrdagi Oloy 
zilzilasidir. Oldindan aytilgan zilzilalar ichida eng ishonchlisi 1984-yilgi Pop zilzilasi 
hisoblanadi.Zilzila 17-fevral kuni 7-8-balli kuch bilan sodir bo’ldi. Lekin uning darakchilari ancha 
oldin 1983-yilning kuzlaridan boshlab namoyon bo’la boshlagan.