Mantiqiy Iqtisodiyot

Bu qanday sodir bo'ladi?

Boshqalarning vaziyatlari to'g'risida bevosita ma'lumoti kam ega yoki unga

qiziqishi bo'lmagan milliardlab odamlarning intilishlarini nima uyg'unlashtiradi?

Buning javobi odamlar xususiy mulk va ixtiyoriy ayirboshlashning bozor qoidalari

doirasida o'z maqsadlari yo'lida harakat qilganida vujudga keladigan ma'lumotlar va

rag'batlarda yotibdi.

Xususiy mulk va erkin ayirboshlash sharoitlarida xaridorlar va sotuvchilarning

o'zaro munosabatlaridan yuzaga keladigan narxlar juda ko'p ma'lumotni o'zida

mujassam etadi. Mahsulot narxi uning qo'shimcha birligining boshqa xaridorlar uchun

bo'lgan qiymatini aks etadi. Agar Braziliyalik yoshlar jinsi kiyimni balandroq qadrlasa,

ularning qo'shimcha xaridlari ushbu ma'lumotni paxta mahsulotlari narxining biroz

ko'tarilishi ko'rinishida dunyo bo'ylab tarqatadi. Shu mahsulotlarni xarid qilmoqchi

bo'lgan xaridorlar mahsulotning boshqalar uchun qiymati oshgani to'g'risida darhol

biladilar. Narxlar turli mahsulotlarning nisbiy yetishmovchiligini va ularning

qo'shimcha ishlab chiqarish xarajatlarini ham ifoda etadi.

---

412

Bozor narxlari odamlarni boshqalarning manfaatlari haqida o'zlariniki kabi

qayg'urgandek harakat qilishga undaydi. Iste'molchilar Braziliyalik yoshlar tufayli

narxlarning ko'tarilishiga javoban quyidagicha fikrlaydi: «Braziliyalik yoshlarning

bizga aytishicha, ular jinsi kiyimidagi qo'shimcha paxtani bizga nisbatan yuqoriroq

baholaydilar; shu sababli Braziliyaliklar uning iste'molini ko'paytirishlari uchun biz

o'zimiznikini kamaytiramiz». Yoki agar paxta teruvchilarning sog'lig'iga salbiy ta'sir

to'g'risidagi dalil iste'molchilarga ma'lum bo'lsa, ular yuqoriroq narxlarga shunday

javob qaytaradilar: «Paxta dalalarida sog'lig'i xavf ostida bo'lgan terimchilarning sonini

kamaytirish uchun biz paxta mahsulotlari iste'molini kamaytiramiz va xavf ostida

ishlashga rozi terimchilarga kompensatsiya tariqasida ko'proq to'laymiz».

Shubhasiz, iste'molchilar bu tariqa ish yuritishlari tagida ular hech qachon

uchratmaydigan odamlarga bo'lgan g'amxo'rlik emas, balki birinchi navbatda shaxsiy

manfaatlar yotadi . Haqiqatan ham, yuqori narxlar iste'molchilarga paxta mahsulotlari

qadrining oshish sababi to'g'risida hech qanday ma'lumot bermaydi. (Albatta, muhim

ma'lumotlar narxlarning pasayishida ham mujassamlashgan bo'ladi). Bozor

narxlarining samaraligiga sabab ular iste'molchilarni ahamiyatsiz ma'lumotlar bilan

chalg'itmaydi.

Narxlar mahsulot yetkazib beruvchilarni ham boshqalarning manfaatlari yo'lida

harakat qilishga chorlaydi. Shubhasiz, yuqori narxlar mahsulot yetkazib beruvchilarga

iste'molchilarning mahsulotga talabi oshganligi to'g'risida ma'lumot beradi. Mahsulot

ta'minlovchilarda munosib ish tutishga rag'bat kattadir. Agar iste'molchilar kamroq

miqdordagi mahsulot istasa, ular ham ta'minlovchlarga yoqmaydigan shu ma'lumotni

yetkazadilar.

Iste'molchilar ta'minlovchilarga ma'lumotlarni bilvosita ish kuchi, yer, asbob-

uskunalar, yarim tayyor tovarlar va xom ashyo (ishlab chiqarish resurslari) narxlari

orqali yetkazadilar. Masalan, to'qimachilik mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilarning

xom ashyo uchun to'laydigan narxlari ular yordamida ishlab chiqarish mumkin bo'lgan

boshqa mahsulotlarning iste'molchilar uchun bo'lgan qadrini aks ettiradi. Agar boshqa

mahsulotlarning qadri oshsa, bu ma'lumotni to'qimachilik korxonalari xom ashyo

narxlarning ko'tarilishi (boshqa sanoatlarga jalb qilinishi sababli) orqali biladilar.

---

413

To'qimachilikda ishlab chiqarish kamayadi, ba'zi ishlab chiqaruvchilar esa bankrot

bo'lishi mumkin. Mahsulot ta'mihnlovchi ishlab chiqarishini qisqartirganda yoki

bankrot bo'lganda, u go'yo o'yladi: «Iste'molchilar menga mening resurslarim boshqa

sohalarda qadrliroq deb xabar beryapti. Shuning uchun boshqalar resurslardan

samaraliroq foydalanishi uchun men ulardan kamroq foydalanaman».