Ma’naviyat tushunchasi: mohiyati, mazmuni, tuzilmasi, namoyon bo’lish shakllari

Ma‟naviyat - ijtimoiy hodisa. O„zbekistonda mustaqil taraqqiyotning ma‟naviy omillarini mustahkamlash, ulardan samarali foydalanish zaruriyati ma‟naviyat tushunchasini har tomonlama tahlil etishni taqozo etadi. Ma‟naviyat fakat insonga, jamiyatga xos. Lekin u ilohiy yoki g„ayritabiiy hodisa emas, balki ijtimoiy hodisadir. U inson faoliyati bilan bog„liq. Tabiatda ma‟naviyat yo„q. Biz hayvonot dunyosi turlari, xillari, nasli va boshqa belgilariga qarab ularni odobli va diyonatli, nozik didli, xudojo„y yoki kufr botqog„iga botgan va h.k. deya olmaymiz. Masalan, odobli, vijdonli yoki tarbiya ko„rmagan, vijdonsiz bo„ri degan ibora mutlaqo ma‟nisiz (ba‟zan ramziy yoki hajviy mazmunda ishlatilishi mumkin). Tabiat uyg„unlik va ichki simmegriyaga asoslangan bo„lsa-da, u ma‟naviyatning sub’ekti emas. Ammo tabiat ma‟naviyatning ob’ektidir. Tabiatdagi mavjud go„zallik, uyg„unlik san‟at asarida aks etishi (rassom, bastakor, shoir, yozuvchi asarlari, foto, tele, kinotasvirlarda va h.k.), alohida kishining yoki ekskursiyachi guruhning zavq-shavq olish manbaiga aylanishi mumkin. San‟at tabiatdan zavqlanish va unga taqlid qilishdan boshlanadi.
Zavq-shavq inson hissiyoti va aqlidan tug„iladi. Shu sababdan ma‟naviyatda doimo sub‟ektivlik bor. Inson ongi-shuuridan o„tmagan, inson va jamiyat tomonidan anglab olinmagan hodisa ma‟naviyat bo„lolmaydi. Shu sababdan ijtimoiy hodisa sifatida ma‟naviyat, birinchi galda, moddiy emas, balki ideal hodisadir. U barqaror

Ислом Каримов. Биз келажагимизни ўз кўлимиз билан қурамиз. 7-китоб. - Т.: “Ўзбекистон”, 1999. 302-6. ²Э.Юсупов. Ҳадисларда дунёвий ва диний ғояларнинг боғлиқлиги. – “Ўзбекистонда ижтимоий фанлар” журнали. 1994. 5-сон.

insoniy tuyg„ular, tushunchalar, baholar, me‟yorlar va ideallar - qadriyatlar tizimidir. Lekin inson va jamiyat hayotida moddiy va ideal hodisalar bir-biriga o„zaro ta‟sir ko„rsatadi, ular qarama-qarshiliklar birligini tashkil etadi. Moddiy hodisalar anglab olinishi jarayonida ideallashadi, sub‟ektivlashadi, ya‟ni inson (jamiyat) ongining bir bo„lagiga aylanadi. Aksincha, inson ongi, bilimlari uning xulkida, faoliyatida, mehnatida moddiylashadi, ob‟ektivlashadi.
Ma’naviyat ob’ektivlik va sub’ektivlik birligidir. Masalan, Alisher Navoiy asarlari o„z ob‟ektiv mazmuniga va shakliga ega. U biror shaxsning yoki davrning xohish-istagiga, didiga, tuyg„ulariga, siyosiy karashlariga bog„liq emas. Bu ularning ob‟ektiv jihati, ammo har bir kishi, har bir tarixiy davr Navoiy asarlarini o„zicha talkin qiladi va tushunadi. Boshqacha aytganda, Alisher Navoiy ijodidan bahra olish, ko„ngil mulkiga aylantirish doimo sub‟ektiv tarzda kechadi.
Inson ma’naviyati bilan hayvondan, jamiyat esa tabiatdan farq qiladi, deyish juda o„rinlidir. Agar moddiy ishlab chiqarishda va moddiy ne‟matlarni iste‟mol kilishda insonning ijtimoiy-biologik mavjudot sifatidagi mohiyati namoyon bo„lsa, ma‟naviyatda (ma‟naviy ne‟matlarni yaratishda va ulardan foydalanishda, ma‟naviy faoliyatda) insonning ijtimoiy-madaniy mavjudot sifatidagi mohiyati ro„yobga chiqadi. Ma’naviyat insonning ijtimoiy-madaniy mavjudot sifatidagi mohiyatidir, ya‟ni insonning ezgulik, mehr-muruvvat, adolat, to„g„rilik, vijdon, or-nomus, vatanparvarlik, go„zallikni sevish, undan zavqlanish, yovuzlikka nafrat, iroda, matonat va shu kabi ko„plab asl insoniy xislatlari va fazilatlarining uzviy birlik, mushtaraklik kasb etgan tizimidir hamda ularni yaratish jarayonidir. Ushbu xislat va fazilatlar hayvonot uchun xos emas. Ammo ularning muqobillari - axloqsizlik, g„araz, hasad va hokazolar ham hayvonlarda uchramaydi. Keyingilar ma‟naviyatga emas, balki ma‟naviyatsizlikka aloqador. Demak, ma‟naviyat bu shunchaki insonga xos belgilar yig„indisi emas, balki ijobiy xislatlar, fazilatlar majmuidir. “Inson ongli faoliyatining, tafakkur salohiyatining har qanday shakli ma‟naviyat bo„la olmaydi. Inson ruhiy olamidagi muayyan ijobiy
ijtimoiy ahamiyat kasb eta oladigan fazilatlargina ma‟naviyat deb ataladi”³.
Insoniy fazilatlar jamiyatda tarixan shakllanadi. Ular ijtimoiy taraqkiyotning mahsuli. Kishilar o„rtasidagi turli munosabatlarni anglash, ularni baholash, qo„llab- kuvvatlash, rag„batlantirish yoki, aksincha, qoralash, cheklash, bartaraf etishga intilish zarurati turli axloqiy (keyinchalik hukukiy ham), estetik, diniy va boshqa me‟yorlarni, urf-odat va marosimlarni yuzaga keltiradi. Ular qadriyat darajasiga ko„tariladi. Qadriyat insonga, jamiyatga foyda keltiradigan, ularni yuksaltiradigan ijtimoiy baholar, me‟yorlar va ideallarning umumiy atamasi va ob‟ektivlashgan voqeligi hamda badiiy, ilmiy asar, obidalar yoxud udum, marosim, axloq va h.k.
Qadriyatlarni o„zlashtirish jarayonida kishida insoniy fazilatlar karor topadi. Insoniy fazilatlar, shunday kilib, ijtimoiy munosabatlarning (shu jumladan, tabiatga munosabatning) inson ongi va faoliyatida o‘zlash- tprilgan qadriyat sifatida zohir bo‘lishidir. Boshkacha aytganda, insoniy fazilatlar va ularning majmui - ma‟naviyat ijtimoiy qadriyatlarning mushtaraklashgan ifodasidir. Qadriyatlarni o„zlashtirish insonning qay darajada ma‟naviy shaxsga aylanganini ko„rsatadi, unga ichki kuch, iroda, e‟tiqod, ijtimoiy ideal bag„ishlaydi. Shularni nazarda tutib Islom Karimov:




³ Эркин Юсупов, Ўткир Юсупов. Маънавий камолот ва жамият тараккиёти. - Хўжанд: 1996, 29-6.
“Ma‟naviyat - insonni ruhan poklanish, kalban ulg„ayishga chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, iymon- e‟tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg„otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mezonidir”, -deya e‟tirof etgan⁴.
Ma‟naviyat insoniy fazilatlar bilan birga, «ma‟naviy madaniyat» deb atalmish dunyoviy ilm-fan, falsafa, axloq, hukuk, adabiyot va san‟at, xalk ta‟limi, ommaviy axborot vositalari, urf-odatlar, an‟analar hamda din va diniy amaliyot- ibodat, takvo, diniy marosimlar va hokazo, diniy adabiyot, diniy san‟at kabi boshka ko„plab tarixiy va zamonaviy qadriyatlarni qamrab oladi. Insonning hayotga munosabati rivojlanishi jarayonida uning ongi, ayniqsa, ilmiy, falsafiy, diniy tasavvurlari boyib boradi, o„zgaradi. Shu boisdan turli tarixiy davrlarda yashagan kishilarning qarashlari, ijtimoiy baholari va mo„ljallari, kadriyatlari o„zaro farq qiladi.