Manaviyat asoslari Lotin pv doc

 

---

7 
Ma’naviyat – insonning, xalqning, 
jamiyatning, davlatning kuch-qudratidir. 
 
I. Karimov 
 
I BO‘LIM. MA’NAVIYAT VA UNING INSON 
KAMOLOTIDA TUTGAN O‘RNI 
 
1-mavzu.
 «Ma’naviyat asoslari» fanining predmeti, maqsad 
va vazifalari 
 
1.1.
 
Ma’naviyat tushunchasining ta’rifi va tarixi 
 
Milliy istiqlol tufayli asriy orzu-armoni ushalgan o‘zbek xalqi 
o‘zligini anglashga muyassar bo‘ldi. Mustaqillik unga o‘z tilini, o‘z 
dinini, milliy-madaniy merosi-yu, qadriyatlarini qayta tiklash, rivoj-
lantirish va boyitish imkonini berdi. O‘tmishini xolisona baholash, 
tarixini bo‘y-basti ila o‘rganish va to‘g‘ri xulosa chiqarib, o‘z kela-
jagini belgilashdek baxtga musharraf etdi. Bu esa milliy ma’na-
viyatning shakllanishi va ravnaq topishida ijtimoiy-siyosiy omil bo‘-
lib xizmat qilmoqda. 
«Jamiyat taraqqiyotini, degan edi O‘zbekiston Respublikasi Prezi-
denti I.A. Karimov, -faqatgina iqtisodiy, ijtimoiy farovonlik bilangina 
emas, xalqimizning ma’naviy barkamolligi, demokratik va inson-
parvarlik tamoyillarining kishilar ongida nechog‘lik chuqur ildiz 
otganligi bilan baholaymiz». 
Mustaqillik yillarida ma’naviy o‘sish tufayli xalqimizning dunyo-
qarashi tubdan o‘zgargani, demokratik tamoyillar asosida yashashga 
bo‘lgan intilishi kuchaygani, o‘zini, o‘zligini yorqin namoyon eta 
boshlagani bu fikrning isbotidir. 
Ma’naviyat benihoya keng qamrovli, chuqur mazmun-mohiyatga 
ega tushuncha. Uning shakllanishida Qur’oni Karim, tasavvuf ta’li-
moti-yu, islom falsafasining ta’siri beqiyos ahamiyatga ega. 
Islom ta’limotining islohotchilari Vosil ibn Ato va Amr ibn Ubayd 
«ma’ni» so‘zini mohiyat deb ta’riflaganliklari bejiz emas. Chunki 
ma’naviyat arab tilidagi «ma’ni» so‘zidan olinganligi ma’lum. Shu 
nuqtayi nazardan qaraganda «ma’ni» tabiat va jamiyatdagi barcha 
narsalarning, voqea va jarayonlarning mohiyatidir deyish mumkin. 

---

8 
Qadimgi hind falsafasida ma’naviyat ongning barcha ko‘rinishlari – 
aql, his-tuyg‘u, iroda singarilarning manbayi ekanligi haqidagi fikr 
ilgari surilgan. Shu nuqtayi nazardan qaraydigan bo‘lsak, «ma’na-
viyat shariat, tariqat, ma’rifat va haqiqatning inson ongi, hissiyoti 
hamda irodasidagi mushtarakligidir» degan fikrga to‘xtalish mumkin. 
Demak, ma’naviyat insonning ijtimoiy-madaniy mavjudot sifatidagi 
mohiyatidir, ya’ni, ma’naviyat insonning mehr-muruvvat, halollik, 
adolat, sofdillik, or-nomus, vijdon, yurtparvarlik, zavqlanish, nafratla-
nish, iroda, dovyuraklik kabi qator xislatlari va fazilatlari majmuyidir. 
«Ma’naviyat asoslari» fanining vazifasi komil insonni tarbiya-
lashning ilmiy-nazariy asoslarini yaratish va targ‘ib etishdan iborat 
bo‘lib, u madaniy-ma’naviy merosga tayanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov «Turkiston» 
gazetasi muxbiri savollariga bergan javobida shunday deydi: «.... endi 
oldimizda nihoyatda muhim, kelajagimizni hal qiluvchi yangi vazifa 
turibdi, bu vazifa erkin fuqarolik jamiyatining ma’naviyatini shakllan-
tirish, boshqacha aytganda, ozod, o‘z haq-huquqlarini yaxshi taniydi-
gan, boqimandalikning har qanday ko‘rinishlarini o‘zi uchun or deb 
biladigan, o‘z kuchi va aqliga ishonib yashaydigan, ayni zamonda 
shaxsiy manfaatlari bilan uyg‘un holda ko‘radigan komil insonlarni 
tarbiyalashdan iboratdir».
1
O‘z-o‘zidan ko‘rinib turibdiki, Prezidentimiz yetuk insonning ichki 
va tashqi qiyofasini nazarda tutib, ozod, erkin, o‘z huquqlarini biladi-
gan, munosib yashash uchun o‘zining kuch-qudrati, bilim va tajriba-
siga ishongan, o‘z manfaatini jamiyat manfaati bilan mushtarak holda 
ko‘radigan insonni nazarda tutmoqda. Binobarin, yuksak axloqiy xis-
lat va fazilatlarga ega bo‘lgan kishilarda adolatlilik, mehr-muruvvat, 
sahovatpeshalik, ezgulik kabi tushunchalar to‘la shakllangan bo‘ladi. 
Ayniqsa, bu ularning odamiyligida yaqqol ko‘rinib turadi.
Tarixdan ma’lumki, bir jamiyatdan ikkinchi jamiyatga o‘tish jarayo-
ni biron-bir davlatda oson kechmagan. Shubhasizki, moddiy, iqtisodiy, 
siyosiy va madaniy o‘zgarishlar barobarida ma’naviy yangilanishlar 
ham ro‘y bergan. Buni O‘zbekiston misolida ham ko‘rish mumkin. 
Hammamizga ma’lum bo‘lgan ma’muriy buyruqbozlik tizimiga 
asoslangan totalitar tuzumdan bozor munosabatlariga asoslangan 
1
Каримов
И
.
А
.: 
Биз
келажагимизни
ўз
қўлимиз
билан
қурамиз
. 
Асарлар
тўплами
7-
жилд
Т
., 
«
Ўзбекистон
», 1999, 304-
бет

---

9 
ochiq fuqarolik jamiyatiga o‘tish davrida bu jarayon yaqqol ko‘rindi. 
Chunki, bu davrda odamlarning turmush tarzi bilan bir qatorda ular-
ning ongi ham yangilana boradi. Boshqacha aytganda, demokratik 
tamoyillar hayotga qanchalik chuqurroq kirib borishi odamlarning 
dunyoqarashi bilan bog‘liq. Bunday holatda inson manfaatlari hamma 
narsadan ustun kela boshlaydi. Masalan, siyosiy jarayonlarni oladigan 
bo‘lsak, ko‘ppartiyaviylikka ehtiyoj tug‘iladi. Yagona mafkuraviy-
likka chek qo‘yilib, turli mafkuralar haqida fikr yuritila boshlanadi. 
Ya’ni plyuralizm (ko‘p fikrlilik) shakllana boshlaydi.
Xususiy mulkchilikning mavqeyi kuchayadi. Ijtimoiy guruhlar 
tuzilishi jihatidan ham, xarakteri jihatidan ham o‘z mavqeyini 
o‘zgartiradi. Yangi sinf – mulkdorlar sinfi shakllanishi uchun zamin 
vujudga kela boshlaydi. Jamoat, davlat, xususiy mulk tuzilishi ham
makonda, ham zamonda yangicha mazmun kasb etadi.
Jamoat tashkilotlarining nafaqat miqdori, balki ularning 
vazifalari, sifati ham o‘zgaradi. Odamlarning qalbida yangicha ya-
shash kayfiyati kuchayadi. Bu esa, mustaqil fikrlashga undaydi. Inson 
ongida tabiiy holda o‘z qadriyatlarini, ma’naviy merosini asrash va 
tahlil qilish ishtiyoqi tug‘iladi, shuningdek, o‘zlikni anglash, kim 
edigu kim bo‘ldik, degan savollarga javob izlay boshlaydi. Vatan, 
ozodlik, tenglik, birodarlik, kabi tushunchalar o‘z mazmuniga ko‘ra 
yanada serjilo, serqirra bo‘lib ko‘rinadi.
O‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilishi xalqimiz qalbini to‘l-
qinlantirib yubordi. O‘z tili, dini, urf-odatlari, qadriyatlari, o‘zligi-yu 
boyliklaridan ajralayotgan xalq qaddini ko‘tara boshladi. Bu jarayon-
larning barchasi inson manfaati bilan bog‘liq bo‘lgani uchun ham tub 
islohotlarni amalga oshirishni taqazo etdi. Ta’lim-tarbiya sohasini 
tubdan isloh qilishga to‘g‘ri keldi. Yangi davrda ishlaydigan xodim-
larni tarbiyalash, voyaga yetkazish dolzarb masalaga aylandi. Sobiq 
ittifoq davridagi o‘zaro munosabatlar yangicha xarakterga ega bo‘la 
boshladi. Respublika xalqining turmush tarzini qayta qurish uchun 
jiddiy harakat boshlanib ketdi. Yosh, mustaqil davlat o‘z Konsti-
tutsiyasiga ega bo‘lib, Birlashgan Millatlar Tashkilotiga a’zo bo‘ldi.
Bunday o‘zgarishlar Respublikamizning birinchi Prezidenti 
Islom Karimov nomi bilan bog‘liq. «Karimov jamiyat osoyishtaligini 
buzishga olib keladigan, bilibmi, bilmaymi qilingan har qanday hara-
katni, ijtimoiy omillarni, kuchlarni payini qirqish bo‘yicha juda ham 

---

10
pishiq-puxta, bir tekis ish ko‘rdi...»
1
. Ushbu fikrda Islom Karimov-
ning xalqimizning tinch va osoyishta hayotini ta’minlashga qaratil-
gan harakati yorqin ko‘rinib turibdi, ma’naviy-ma’rifiy sohalar ham 
shu harakat bilan bog‘liqdir. Mustaqillikning ilk davridayoq 
Prezidentimizning «Xalqning ma’naviy ruhini mustahkamlash va 
rivojlantirish O‘zbekistonda davlat va jamiyatning eng muhim 
vazifasidir»
2
– deb ta’kidlaganligi bois ham ma’naviyatga e’tibor ku-
chaydi. Uning aholini tarbiyalashdagi o‘rnini belgilash kun tartibiga 
kiritildi.
«Ma’naviyat inson qalbida aks etgan ilohiy nur. Oliy haqiqat 
nuridir. Shu sababli inson ko‘nglini «haqiqat asrorining ganjinasi» 
deydilar. Faqat inson qalbi o‘zida haqiqat nurini aks ettira olishi 
uchun unga sayqal bermoq zarur»
3
. «Ma’naviyat insonni hayvondan 
farqlab turadigan oliy qadriyat»
4
. Ko‘rib turganimizdek, ma’naviyatga 
berilgan ta’riflar turlicha shaklda bo‘lsa ham ularning barchasi inson 
faoliyatiga borib taqaladi. Inson faoliyatining turli tomonlarini baho-
laydi. Insonning ichki va tashqi xatti-harakati, go‘zalligi, his-tuyg‘u 
va kechinmalarini aks ettiradi. T.Mahmudov fikricha, «Ma’naviyat – 
insonning ma’lum darajadagi jismoniy, aqliy, axloqiy va ruhiy 
balog‘ati va dunyoqarashini ifodalovchi tushunchadir»
5
. Yoki boshqa 
manbalarda shunday ta’riflar bor: «Ma’naviyat – odamning ruhiy va 
aqliy olamining majmuyidir» («Vatan tuyg‘usi» kitobidan), «Inson 
barcha tirik mavjudotning gultoji, hayot guli deyilganda uning yuksak 
ma’naviyat egasi ekanligi nazarda tutiladi. Ma’naviyat insoniylikka 
olib boradigan, insonni inson, millatni millat qiladigan ajoyib xislat 
va fazilatlarning yig‘indisidir»
6
.
«Ma’naviyat insonning bilimi, 
tajribasi va mehnat malakasi, odob-axloqi, iymon va e’tiqodi, 
mafkuraviy qarashlarining yaxlit tizimidir.»
7
. «Ma’naviy yetuklik 
shunday bir xazinaki, uni egallagan odam insoniy qadr-qimmatini 
hamma narsadan ustun qo‘ya oladi, o‘z manfaatini o‘zgalar manfaati 
bilan qo‘sha oladi, hayot-mamot masalalari hal bo‘layotgan damlarda 
1
Левитин
Л
., 
Ислом
Каримов
-
Янги
Ўзбекистон
Президенти
. 
Т
.: 
Ўзбекистон
, 1996, 10 - 
бет
.
2
Каримов
И
.
А
.
Ўзбекистон
: 
миллий
истиқлол
, 
иқтисод
, 
сиёсат
, 
мафкура
. 
Асарлар
тўплами
, 1-
жилд
. 
Т
.: 
Ўзбекистон
. 1996, 80-
бет
. 
3
Имомназаров
М
. 
Миллий
маънавиятимизнинг
такомил
босқичлари
. 
Т
.: «
Маънавият
» 1996, 6- 
бет
. 
4
Аъзамов
Э
. 
Юксак
поғона
. 
Маънавиятнинг
ойдин
йўли
. 
Т
, «
Маънавият
», 1996, 32-
бет
. 
5
Маҳмудов
Т
. 
Мустақиллик
ва
маънавият
Т
.: 
Ўзбекистон
, 2001, 9-
бет
. 
6
Эркаев
А
. 
Эзгулик
сари
йўналтирилган
ирода
. «
Тафаккур
», 1997 
йил
, 3-
сон
, 14-
бет
. 
7
Ғофуров
З
., 
Тошев
С
. 
Маънавият
сабоқлари
, 
Қарши
«
Насаф
» 1998 
йил
, 11-
бет
. 

---

11
aql-idrok doirasidan chiqmaydi».
1
Bizningcha, ma’naviyat insonda 
yuqori darajada takomil topgan insonparvarlik xislatlarining 
yig‘indisidir. Ta’riflardan ko‘rinib turibdiki, ma’naviyat benihoya 
ko‘p qirrali, chuqur mazmun va mohiyatga ega bo‘lgan falsafiy 
tushunchadir. Ma’naviyat keng qamrovli bo‘lganligi tufayli tor va 
keng ma’noda qo‘llaniladi. Tor ma’noda ma’naviyat insonning ichki 
ruhiy olamini ifodalovchi tushuncha sifatida ishlatilsa, keng ma’noda 
esa inson unga amal qilish jarayonlari tushuniladi. 
Yuqoridagi ta’riflarda insoniy fazilatlarga e’tibor qaratilgan 
bo‘lsada, yuksak ma’naviy jihatlarni nihoyatda noyob xislat ekanli-
gini Islom Karimovning «Turkiston» gazetasi muxbirining savollariga 
javoblarida atroflicha aks etganligini ko‘ramiz. «Ma’naviyat deganda, 
– deydi Yurtboshimiz, - avvalambor, odamni ruhan poklanishga, 
qalban ulg‘ayishga chorlaydigan, inson ichki dunyosini, irodasini 
baquvvat, iymon-e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg‘otadigan 
kuchni tasavvur qilaman».
2
Haqiqatdan ham, ma’naviyat deganda insonlarda shu xislatga 
oid jarayonlarning mujassamlashganligini e’tirof etibgina qolmasdan, 
balki insonlarni ruhan poklanishga, turli nojo‘ya xususiyatlardan uzoq 
bo‘lishga yordam beradigan xislatlarni ham tushunish kerak. Bino-
barin, har bir inson nafaqat jismonan ulg‘ayishi balki, uning qalbidagi 
insoniylik xislatlari o‘sib-ulg‘ayishi, kengaya borishi, sermazmun 
bo‘lishi talab etiladi. Ma’lumki, insonning ichki dunyosi ham bir 
ummondir. Bu ummondagi ijobiy sohalar kuchliroq, baquvvatroq 
bo‘lgandagina u yuksak ma’naviyatli bo‘la oladi. Yuksak ma’navi-
yatli odamlar qanchalik ko‘p bo‘lsa, bu o‘z navbatida qurilayotgan 
yangi jamiyat poydevorining mustahkam bo‘lishiga yordam beradi. 
Demak, yuksak ma’naviyat bu - Prezidentimiz aytganidek, iymon-
e’tiqodni butun qiladigan insonparvarlik, jamiyatparvarlik, vijdonni 
kuchli qiladigan fazilatlardir. 
Har bir insonni qamrab olgan ma’naviyat oddiylikdan murak-
kablikka qarab borishi, ya’ni yuksak ma’naviyatlilikni mujassamlash-
tirishi lozim. Inson yashashining mohiyati yuksak ma’naviyatli-
likdadir. Yuksak ma’naviyatlilikning qirralari ko‘p va sermazmundir. 
Yuksak ma’naviyatni hali yo‘rgakdagi go‘dakdan talab qilinmasada 
1
Эшонқулов
А
. 
Маънавият
тарбияси
. 
Мулоқот
, 1997, 1-
сон
, 20-
бет
. 
2
Каримов
И
.
А
. 
Биз
келажагимизни
ўз
қўлимиз
билан
қурамиз
. 
Асарлар
тўплами
. 7-
жилд
. 
Т
.: 
Ўзбекистон
, 1999, 302-303 
бетлар
. 

---

12
uni shunga tayyorlash, insoniylik xislatlarini shakllantirish o‘ta 
dolzarbdir. Shu sababli ham «go‘dak ma’naviyati» degan ibora 
xalqimiz o‘rtasida yo‘q. «Go‘dak odobi» haqida fikr yuritiladi. De-
mak, odobli bo‘lishning o‘zi yuksak ma’naviyatli bo‘lish uchun kifo-
ya bo‘la olmaydi. Ammo insonda yuksak ma’naviyatning shaklla-
nishida odob-axloqning o‘rniga teng keladigan jarayon yo‘q. Odobli, 
axloqli bolalar yuksak ma’naviyatli shaxs bo‘lishga intiladilar. Bola 
shaxsga aylanishi uchun u o‘zini chuqur taniy bilishi «men»ligini 
ko‘rsatishi kerak. Bu «men»lik asta-sekinlik bilan amalga oshadi. 
Bola o‘zini tanishi, ya’ni inson bo‘lishi uchun avvalo o‘z ona tili, 
millati, millatining an’analari, qadriyatlari bilan tanisha borib, 
o‘tmish, ijodiyot, tarix, iqtisodiyot, ijtimoiy faoliyat, madaniy-
ma’naviy turmush tarzi bilan o‘z «men»ligini boyitib borish orqali 
yuksak ma’naviyatli bo‘lishga zamin hozirlaydi. 
Inson ma’naviyatining mohiyati dialektik xarakterdadir. Uning 
turli tomonlari bir-biri bilan bog‘langan. Shu sababli ma’naviyatning 
mohiyatini Prezidentimiz Islom Karimov quyidagicha izohlaydi: 
«Bizning ma’naviyatimiz asrlar davomida million-million kishilar 
taqdiri bilan shakllangan. Uni o‘lchab ham, poyoniga yetib ham 
bo‘lmaydi. U inson uchun butun bir Olam. Yer, oila, ota-ona, bolalar, 
qarindosh-urug‘lar, qo‘ni-qo‘shnilar, xalq, mustaqil davlatimizga sa-
doqat, insonlarga hurmat, ishonch, xotira, vijdon, erkinlik – ma’na-
viyatning ma’nosi ana shunday keng. Inson uni Inson darajasiga 
ko‘taradigan asoslarning asosini o‘z aqli bilan tom ma’noda qamray 
olmaydi. Inson o‘zini xalqning bir zarrasi, deb sezgandagina, u haqda 
o‘ylab, mehnat qilib yashagandagina ma’naviyat bilan tutashadi. 
Bizning odamlarimiz Vatandan uzoqlashganda juda iztirob cheka-
dilar, chunki ularning ma’naviyat chashmasi go‘yo uzoqlashib ket-
ganday bo‘ladi. Shuning uchun ham xalq Vatandan yiroqlikni og‘ir 
qabul qiladi, chunki unda har bir qadrdon kishi uchun qayg‘uradigan 
umumiy qalb bor»
1
.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, insonning ichki va tashqi ola-
mini namoyon etuvchi murakkab jarayon va his-tuyg‘ular yig‘indisi 
ma’naviyatdir. Lekin bu hali to‘liq ma’naviyat emas. To‘liq ma’navi-
yat yuksak ma’naviyatni inson tomonidan qanchalik singdirilgan-
ligiga bog‘liq. Yuksak ma’naviyat insonning, millatning aqliy salohi-
1
Каримов
И
. 
А
. «
Ўзбекистон
: 
миллий
истиқлол
, 
иқтисод
, 
сиёсат
, 
мафкура
» 
Асарлар
тўплами
. 1-
жилд
. 
Т
.: 
Ўзбекистон
, 1996, 80 – 
бет
. 

---

13
yatini o‘zlashtirganligi bilan o‘lchanadi. Yuksak ma’naviyat insonda 
namoyon bo‘lishi uning tabiatlashuvi, jamiyatlashuvi, insonlashuvi 
kabilarni taqozo etishi kerak. Bu jarayon insonning ma’rifatlashuviga, 
ilmiyligiga bog‘liq. Ilmdan to‘g‘ri foydalanish, undan to‘g‘ri xulosa 
chiqarish hammaning ham qo‘lidan kelavermaydi. Ba’zilar o‘zlari 
bilgan, e’tiqod etgan ilmdan o‘zgalarni bahramand etmaydilar. Yuk-
sak ma’naviyatli bo‘lish ma’rifiy sohalarni ham qamrab oladi. Insoniy 
fazilatlarning aksariyat qismi bilimdonlikka bog‘liq. Bilimdonlik esa 
ma’rifatlilik demakdir. 
Yuksak ma’naviyatli bo‘lish ilm va ma’rifatga ham bog‘liq. 
Yuksak ma’naviyat ilm orqali ham shakllanar ekan, bilim ham o‘z 
xususiyatlariga ega. Zero, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiya-
sining 41-moddasida «Har kim bilim olish huquqiga ega»ligi bejiz 
qonunan mustahkamlab qo‘yilmagan. 
Rasululloh sollalohu alayhi vasallam aytganlar: «Olloh taolo 
menga yuborgan hidoyat (Olloh taolo bandalariga ko‘rsatgan to‘g‘ri 
yo‘l, yo‘llanma) singari ilm ham ko‘p yoqqan yomg‘irga o‘xshaydir: 
ba’zi yer sof, unumdor bo‘lib, yomg‘irni o‘ziga singdiradirda, har xil 
o‘simliklar va ko‘katlarni o‘stiradir va ba’zi yer qurg‘oq, qattiq 
bo‘lib, suvni emmasdan o‘zida to‘playdir, undan Olloh taolo 
bandalarini foydalantirgaydir. Odamlar suvdan ichgaydirlar, 
hayvonlarni va ekinlarni sug‘orgaydirlar. Ba’zi yer esa tekis bo‘lib, 
suvni o‘zida tutib qolmaydir, ko‘katni ham ko‘kartirmaydir. Bularni 
quyidagicha muqoyasa qilish mumkindir: bir kishi Olloh ilmini 
(islomni) teran o‘rganadir, teran tushunadir va undan ma’rifatlanadir 
va Olloh yuborgan hidoyatni o‘zi o‘rganib, o‘zgalarga ham o‘rgatadir. 
Ikkinchi bir kishi ilm o‘rganib, odamlarga o‘rgatadir. Ammo o‘zi 
amal qilmaydir. Uchinchi bir kishi mutakabbirlik qilib, o‘zi ham 
o‘rganmaydir, o‘zgalarga ham o‘rgatmaydir. Bulardan birinchisi 
mo‘min, ikkinchisi fosiq, uchinchisi kofirdir». Bu sermazmun 
hadislarni o‘rganish ham ma’rifatga borib taqaladi. Demak, 
ma’naviyat tushunchasi ma’rifat bilan hamohangdir (yoki bu 
tushuncha ma’rifat tushunchasi bilan uzviy bog‘langan). Shu tufayli 
ma’rifat, ma’naviyat tushunchalari bir-birini to‘ldiruvchilardir deyish 
mumkin. Ular dialektik bog‘langan. «Ma’rifat» so‘zi yakka va ko‘plik 
ma’noda ishlatiladi. Bu so‘z arab tilidan olingan bo‘lib, «bilish», 
«bilim», «tanish» kabi ma’nolarni bildiradi. Ko‘plik ma’noda maorif, 
ta’lim jarayonlarini eslatadi. Ma’rifat «ma’ruf» so‘ziga hamohang va 

---

14
yaqindir. «Ma’ruf» so‘zi oliyhimmat, yaxshilik qiluvchi ma’nolarini 
anglatadi. Bu so‘z Yevropada birinchi marta atoqli nemis faylasufi I. 
Kantning «Ma’rifat nima?» nomli maqolasi bosilib chiqqandan so‘ng 
keng qo‘llanila boshlangan. Ma’rifat insonning bilim darajasi va unga 
aloqador bo‘lgan jihatlarni aks ettiruvchi tushunchadir. «Ma’rifatli 
inson» so‘zi ishlatilsa, demak, u yoki bu inson bilimli, bilimdon, 
o‘qimishli, ko‘p narsani mushohada qiladigan inson sifatida 
gavdalanadi. «Ma’rifat»siz, deganda shu jarayonlardan xabarsiz kishi 
tushuniladi. 
Demak, ma’rifat deb, insonning umumiy ma’naviy madaniyati, 
saviyasini yuksaltirishga qaratilgan ta’lim va tarbiyaviy bilimlarga 
aytiladi.
Ma’rifatli inson bilimlidir. Bilim insonning fazilatini ulug‘lovchi 
xususiyatlardan biridir. Bilim olish ma’rifatli bo‘lish, turli sohalarda 
ma’naviy va moddiy g‘alaba qilish uchun zarur. Bilimsiz, ma’rifatsiz 
kishi himoyasizdir. Ma’rifat orqali inson o‘z ongini boyitadi va 
barcha moddiy, ma’naviy boyliklardan bahramand bo‘ladi. «Ma’rifat-
ning maqsadi xarakterni tarbiyalashdan iborat» degan edi ingliz 
faylasufi Gerbert Spenser. Ayniqsa, bozor munosabatlariga o‘tish ja-
rayonlarida insonlar ma’rifatli bo‘lmas ekanlar, ular hayot qiyin-
chiliklariga bardosh bera olmay, qiynaladilar.
Bilimli, ma’rifatli kishilarning ko‘payishi jamiyat boyligidir. 
Baxtiyor kelajak bilim bilan yaratiladi. Istiqbolning kafolati bilimli 
kishilardadir. Ma’naviyatni yuksaltirish ham ma’rifatga bog‘liq. 
Milliy qadriyatlarni, uning tarixini, kelajagini anglash ma’rifat orqali 
amalga oshadi. Buning uchun bilim bilan qurollanmoq kerak. Yaxshi 
yashash, baxtli bo‘lmoq ham bilim orqali amalga oshadi. Inson 
qanchalik ko‘p bilsa, uning kuch-qudrati shunchalik oshaveradi. 
Tevarak-atrofni bilish, jamiyat taraqqiyotini tushunish, hodisalarga 
baho berish ham bilim va ma’rifat orqali amalga oshadi. Mashhur 
faylasuf F. Bekon fikricha, «Bilim-kuch, kuch esa bilimdir». 
A.Rudakiy aytadiki: «Bilim barcha kulfatlarga qalqon». Ilmli va 
ma’rifatli bo‘lish cheksizdir. Buyuk faylasuf Per Laplasning fikricha, 
«Bilganlarimizning cheki bor, bilmagan narsalarimizning esa had-
chegarasi yo‘q». Yoki alloma A. Firdavsiy ta’biricha: 
Ilmdan bir shu’la dilga tushgan on, 
Shunda bilursankim, ilm bepoyon. 
Inson bilim orqali dunyoni qanchalik ko‘p bilib borsa, o‘z 
faoliyatini ham shunchalik yaxshi anglay boradi. Umrning ziynati, 

---

15
mazmuni ham insonning o‘z bilimi orqali yuqoriga qarab intilishi-
dadir. Bilim olish uchun vaqtni ayamaslik, vaqtdan foydalanish lozim. 
Xulosa qilib aytganda inson ma’rifat va bilim orqali yuksak 
ma’naviyatlilik cho‘qqilarini egallaydi, barkamol, komil inson bo‘lib 
etishadi. Shu sababli «Ma’naviyat asoslari» fani komil insonni tarbi-
yalab, voyaga yetkazishda muhim o‘rin tutadi. Bu vazifa ma’naviyat 
qirralaridan tashkil topadi. «Ma’naviyat asoslari»ning bahs yurita-
digan sohalari ham shu qirralardan iborat. Bularga quyidagilar kiradi: 
axloq va umuminsoniy qadriyatlar, vatanparvarlik, insonparvarlik, 
diniy e’tiqod, ota-ona va farzand o‘rtasidagi munosabat, mustaqillikni 
mustahkamlash tafakkuri, bilimdonlik, do‘stlik, rostgo‘ylik, adolat-
parvarlik, poklik, halollik, iymon-diyonat, mehr-shafqat, komil inson, 
barkamol avlod, siyosiy, huquqiy, iqtisodiy ma’naviyat, ma’naviy 
madaniyat, mehr-muhabbat, yovuzlik, zolimlik, shuhratparastlik, la-
ganbardorlik, xayolparastlik, poraxo‘rlik, xasislik, urf-odatlar, yol-
g‘onchilik, qo‘rqoqlik, botirlik, mardlik, odoblilik va odobsizlik, kam-
tarinlik, samimiylik, haqgo‘ylik, do‘stlik, soddalik, halollik, or-no-
muslilik, insoniylik, baynalmilallik, mehnatsevarlik, baxt-saodatlilik, 
sovuqqonlik, tuhmat va maqtov, donolik, olimlik, erkinlik, vijdonli-
lik, insoniylik, oilaviy munosabatlar, sevgi va rashk, irodalilik, sabr-
toqatlilik, ichkilikbozlik, ikkiyuzlamachilik, takabburlik, ayyorlik, 
yoshlik, keksalik, maqtanchoqlik, milliy g‘urur, minnatdorlik, man-
sabparastlik, g‘arazgo‘ylik, beodoblik, qadr-qimmat, suhbatlashish 
madaniyati, ezmalik, jur’atsizlik, dimog‘dorlik, aqllilik, bekorchilik, 
o‘git-nasihatlar va boshqalar.
To‘g‘ri, ma’naviyatning qirralari bitmas-tuganmasdir. Biz bu 
yerda inson ma’naviyatiga tegishli ba’zi bir faoliyatlarni keltirdik, 
xolos. Ma’naviyat fani mavzulariga kiritilgan bu tushunchalar asosiy 
mavzularni to‘ldirishga yordam beradi. Mazkur tushunchalar «Ma’na-
viyat asoslari» fanining mohiyatini ochib berishga xizmat qiladi. Bu 
tushunchalardan asosiy mavzular tanlab olinib, ma’naviyatning tarki-
biy qismlari shakllantiriladi va shular orqali «Ma’naviyat asoslari»
o‘rgatiladi.