Manaviyat asoslari Lotin pv doc

 
Moziyga qaytib ish ko‘rish xayrlidir. 
Abdulla Qodiriy 
 
 
II BO‘LIM. MA’NAVIYATNING TARIXIY, NAZARIY VA 
 AMALIY ZAMINLARI 
 
6-mavzu.
 Qadimgi va O‘rta asr Osiyo xalqlari ma’naviyatining
shakllanish jarayonlari 
 
6.1. Ma’naviyatning tarixiy ildizlari 
 
Muayyan millat, elatning o‘ziga xos xususiyatlari, an’ana va urf-
odatlari, qadriyatlari, dunyoqarashi, tafakkur tarzini shakllantiradigan 
ma’naviy asoslarini ifodalovchi tushuncha ma’naviyatning milliy 
asoslari millatning tarixi, taraqqiyoti va bugungi rivojlantirish 
darajasining ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi. O‘zbekiston xalqi 
o‘z ma’naviyatining milliy-etnik asoslarini, tarixiy va madaniy 
qadriyatlari va o‘ziga xos ijobiy an’analarini ming yillar mobaynida 
asrab-avaylab, boyitib kelmoqda. Ko‘p ming yillik tariximiz shundan 
dalolat beradiki, eng murakkab davrlarda ham xalqimizning 
murakkab sinovlardan o‘tishi, hayotning turli to‘fon va bo‘ronlariga 
mardona dosh berib, qaddi-qomatini tik tutib yashashiga katta madad 
baxsh etadigan kuch - yuksak ma’naviyat va adolatga intilish tuyg‘usi 
bo‘lgan.
Xalqimiz hayot yo‘lini, merosini o‘rganar ekanmiz, ana shu ikki 
haqiqat bu jarayonning bosh mezoni bo‘lib kelganiga ishonch hosil 
qilamiz. Adolat tuyg‘usi, o‘z davrining huquqiy mezonlari asosida ya-
shash, o‘zganing mol-mulkiga ko‘z olaytirmaslik, haromdan hazar qi-
lish, insof va diyonat, mehr-oqibat kabi xalqimizga xos bo‘lgan ezgu 
tushunchalar bugungi kunda ham ma’naviy hayot asoslarini tashkil 
etadi. Turli etnos vakillariga hurmat, ular bilan bahamjihat yashash, 
dinlararo bag‘rikenglik, dunyoviy bilimlarga intilish, o‘zga xalqlar 
ilg‘or tajribalari va madaniyatini o‘rganish kabi xususiyatlar ham 
xalqimizda azaldan muvjud
.
Shu bilan birga milliy xarakterga xos bo‘lgan fazilatlar, xalqi-

---

132
mizning o‘ziga xos xususiyatlari o‘zbekona ma’naviyatning milliy 
asoslarini tashkil etadi. Qadimdan O‘zbekiston hududida asrlar 
davomida turli madaniyat va sivilizatsiyalar yonma-yon yashab 
kelgan, bu esa tinchliksevarlik, sahovat, mehr-oqibatlilik fazilatlari 
bilan ajralib turadigan o‘ziga xos mentalitetning shakllanishida 
muhim ahamiyat kasb etgan. Bu nafaqat o‘ziga xoslik, balki 
ahamiyati va mohiyati jihatidan bebaho bo‘lgan g‘oyat katta 
boylikdir. Bir tomondan, xalqning o‘ziga xosligi va betakrorligini 
saqlash uchun, boshqa tarafdan, tarixan shakllangan qadimiy milliy 
madaniyatlar, san’at va xalq ijodiyoti, ming yillar mobaynida tarkib 
topgan milliy an’ana va urf-odatlarning o‘zaro yaqinlashuvi hamda 
bir-birini boyitishida O‘zbekistonda yashayotgan turli millat, elat 
vakillari o‘rtasida o‘zaro hamjihatlik va hurmat muhitini qaror 
toptirish uchun ochilayotgan imkoniyatlar yuksak ahamiyatga ega.
Insonlar o‘rtasidagi ana shu o‘zaro hurmat muhiti, ular qaysi 
tilda so‘zlashishidan qat’iy nazar, O‘zbekiston deb atalgan yagona 
Vatanda hukm surayotgan tinchlik, barqarorlik va osoyishtalikning 
eng muhim asosi va garovi bo‘lib xizmat qilmoqda. O‘zbekiston 
tarixining turli sahifalari ko‘zdan kechirilganda, o‘zbek xalqi 
ma’naviyati bilan bog‘liq shunday ma’lumotlarga duch kelish 
mumkinki, ular halollik, haromdan hazar, ta’magarlikdan nafratlanish, 
kamtarlik singari tuyg‘ular etnosga xos eng oliyjanob fazilatlar 
ekanidan dalolat beradi. «Birovning haqi», «Qiyomat qarz», «Peshona 
teri» degan ibratli so‘zlar buning yaqqol ifodasidir. Masalan, «Bobur-
noma»da temuriy hukmdor Umarshayx Mirzoning naqadar adolatli va 
halol inson bo‘lganligini ko‘rsatuvchi bir ma’lumot keltirilgan. Bir-
yili Xitoydan Farg‘onaga kelayotgan ming kishilik karvon O‘sh 
tog‘larida qor ko‘chkisi ostida qolib, halok bo‘lgan. Umarshayx 
Mirzo darhol odamlarini yuborib, karvonning yuklarini nazorat ostiga 
oldirgan. Egalari halok bo‘lgan bu mollarni ikki-yildan ziyod 
ehtiyotlab saqlatgan. Xuroson va Samarqandga maxsus odam 
yuborib, karvon egalarining merosxo‘rlarini daraklatib, toptirgan va 
ularni o‘z mamlakatiga chaqirtirib, mollarini to‘laligicha qo‘llariga 
topshirgan.
Hozirgi davrda ham hayotimizda shunday ezgu tushunchalar 
barqaror va ustuvor. Bunday misollar ma’naviyatning milliy asoslari 
mustahkam ekanidan dalolat beradi. Har qanday etnos ma’naviyatini 

---

133
uning tarixi, o‘ziga xos urf-odat va an’analari, hayotiy qadriyatlaridan 
ayri holda tasavvur qilib bo‘lmaydi. Bu borada ma’naviy meros, 
madaniy boyliklar, ko‘hna tarixiy yodgorliklar eng muhim omil va 
manba sifatida xizmat qiladi.
Shunday manbalardan biri xalqimizning miloddan oldingi 
davrdagi hayoti, dunyoqarashi, olam va odam to‘g‘risidagi tasavvur, 
urf-odat va ma’naviy qadriyatlari, g‘oyalari, diniy qarashlari haqida 
ma’lumot beruvchi «Avesto» hisoblanadi. Ushbu nodir kitob ayni 
zamonda bu qadim o‘lkada, bugun biz yashab turgan tuproqda buyuk 
davlat, buyuk madaniyat, buyuk ma’naviyat bo‘lganidan guvohlik 
beruvchi bebaho tarixiy hujjat bo‘lib, ming yillar, asrlar davomida 
avlod-ajdodlarimiz uchun ma’naviy-ruhiy tayanch, cheksiz kuch-
quvvat manbayi bo‘lib kelgan.
Bu ta’limotda ezgulik uchun qadam qo‘ygan odam uch asosiy 
tamoyil, ya’ni niyatning ezguligi, so‘z va shartlarning butunligi, 
amallarning insoniyligiga tayansagina maqsadga yetishi ta’kidlangan. 
Bular inson va jamiyat hayotida o‘ta muhim qadriyatlar hisoblangan. 
Ma’naviyatning milliy asoslari insonni yerga va uning boyliklariga 
bo‘lgan munosabatini ham o‘z ichiga oladi. Odamlarni daryolarning 
musaffoligi va tuproq unumdorligi haqida g‘amxo‘rlik qilishga da’vat 
etgan zardushtiylik aynan bizning zaminimizda vujudga kelgani 
tasodifiy emas. Boshqa ta’limotlar - buddaviylik va moniylik ham 
tabiatni asrab-avaylash ideal jamiyatga olib boradigan eng muhim 
yo‘llardan biri ekanini targ‘ib qilgan.
Ma’naviyatimiz milliy asoslarining o‘ziga xos jihatlaridan yana 
biri jamiyat hayotining, odamlar turmush tarzining ko‘proq an’ana, 
urf-odatlar orqali boshqarilishidir.
Qadimdan Sharqda, jumladan, xalqimiz turmush tarzida ko‘p-
gina an’analar qonunlar darajasiga ko‘tarilgan. Barcha marosimlarda 
mahalla ahli ishtirok etgan. Ming yillar mobaynida mahallalar 
chinakam milliy qadriyatlar maskani, ma’naviyat maktabi vazifasini 
ado etib kelmoqda. O‘zaro ahillik va totuvlik, ehtiyojmand, yordamga 
muhtoj kishilar holidan xabar olish, yetim-yesirlarning boshini silash, 
to‘y-tomosha, hashar va ma’rakalarni ko‘pchilik bilan bamaslahat 
o‘tkazish, yaxshi kunda ham, yomon kunda ham birga bo‘lish singari 
an’analar mahalla muhitida shakllangan va rivojlangan.
Xalqimiz uchun jamoa, mahalla-ko‘y bilan birga hamohang 

---

134
bo‘lib yashash, el qatoridan chiqmaslik kerak, degan tushuncha 
nihoyatda qadrli. Soxta urf-odatlar odamlar yelkasiga mashaqqatli bir 
yuk, aniqrog‘i, og‘ir majburiyat bo‘lib tushadi. Shu boisdan ham 
hozirgi davrda ulardan voz kechish zarurati tug‘ilmoqda. Istiqlol 
yillarida ma’naviy tiklanishning ijobiy, bunyodkorlik mohiyatini 
kuchaytirishga qaratilgan reja va dasturlar ishlab chiqildi. Ushbu 
dasturlar qayta tiklanayotgan ma’naviy merosga xolis yondashishga, 
eng muhim, umuminsoniy qadriyatlarni boyitadigan hamda jamiyatni 
yangilash talablariga javob beradigan, ma’naviy jihatdan ijobiy 
ahamiyatga ega urf-odat, marosim, an’analarni tanlab olish zaruratiga 
asoslangan.