Manaviyat asoslari Lotin pv doc

 
 
 

---

115
5.2. Milliy ma’naviyat va uning xususiyatlari 
 
Milliy ma’naviyat – 
muayyan millatning tabiiy, tarixiy va 
ijtimoiy rivojlantirish jarayonida yaratgan moddiy va ma’naviy 
boyliklari, u yashayotgan hudud, madaniy meros, milliy madaniyat, 
til, milliy ong, millat tarixi, o‘tmishi, turmushi va yashash tarzi, 
hayotining tartib-qoidalari hamda bu bilan bog‘liq milliy xususiyatlar 
majmuyini ifodalaydigan tushuncha. U umuminsoniy qadriyatlar tizi-
mida millatga xos eng umumiy jihatlarni aks ettiradi. Bu masalaning 
mazmun-mohiyati «Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch» asarida 
batafsil tahlil etilgan.
Ushbu kitobga tayangan holda, milliy ma’naviyat tizimining 
quyidagi tarkibiy qismlarini ajratib ko‘rsatish mumkin:
1. Millatning genofondi, tabiiy betakrorligi, o‘ziga xosligi, tarixiy 
o‘zgaruvchanligi va ijtimoiy rang-barangligi.
2. Millat tarixi, o‘tmishi, kelajagi va ma’naviy merosi.
3. Milliy hudud, jamiyat va undagi jarayonlar, moddiy va mada-
niy yashash sharoitlari, iqtisodiy asos va ijtimoiy ustqurma bilan 
bog‘liq jihatlar.
4. Urf-odatlar, an’analar, marosimlar, turmush tarzi va boshqa 
milliylik, ular bilan bog‘liq o‘ziga xos xususiyatlar.
5. Milliy til, milliy madaniyat va ma’naviyat, milliy ong va mil-
liy ruh, milliy tuyg‘ular va g‘oyalar.
Bu qadriyatlar muayyan millat kishilari uchun umumiy bo‘lib 
hisoblanadi. Milliy ma’naviyat muayyan millatga mansub qadriyat-
larni umuminsoniy qadriyatlar bilan bog‘lovchi halqalardan biridir. 
Muayyan kishi yoki shaxs umuminsoniy qadriyatlarni anglashda o‘z 
faoliyatini ushbu qadriyatlar mezoniga moslashtirishda milliy 
ma’naviyat bilan bog‘liq jihatlarni nazarda tutadi. Millat - har qanday 
milliy ma’naviyatning egasi, milliy ma’naviyat tizimi tayanadigan 
ijtimoiy asosdir. Millatning tanazzuli - milliy ma’naviyatning tanaz-
zulidir! Insoniyat tarixida Bobil, Vizantiya, Mayya imperiyalarini 
vujudga keltirgan xalqlar bo‘lgani ma’lum, «buyuk sivilizatsiyalar» 
deb yuritiladigan bu etnoslar keyinchalik turli xalqlar, millatlar, 
elatlar bilan qorishib, o‘zlarining umumiy-tarixiy birligini yo‘qotgan 
yoki tarixiy tanazzul jarayonlari, urush va nizolar oqibatida qirilib 
ketgan. Amazonka bo‘ylari va Meksika o‘rmonlarida hozirgacha 

---

116
vayronalari saqlanib qolgan mayya xalqi to‘g‘risida shunday xulosa 
qilish mumkin. Qadimgi davrning eng buyuk madaniyatlaridan birini 
yaratgan bu xalq tanazzulga uchragan, uning yozuvi unutilgan, 100 ga 
yaqin shaharlari vayronaga aylangan va shu tariqa buyuk sivilizatsiya 
markazlaridan birining chirog‘i so‘ngan.
Har bir millat o‘z qadriyatlarining yaratuvchisigina emas, balki 
uni asrab-avaylovchi va kelajakka yetkazuvchisi hamdir. Milliy 
qadriyatlarning saqlanishi uchun har bir millatning o‘zi mas’uldir. 
Hatto biror imperiya yoki davlatga qaram bo‘lgan millatning milliy 
ma’naviyatini saqlash tuyg‘usi yo‘qolib ketmaydi. Millatni milliy 
ma’naviyatning obyekti va subyekti sifatida tushunish u bilan bog‘liq 
milliy ma’naviyat tizimini ilmiy tahlil qilishga ijtimoiy qadriyat 
sifatida qarash imkonini beradi. Bu esa milliy ma’naviyatning 
namoyon bo‘lishi, uning tarixiy rivojlanish jarayonida o‘tmishdan 
kelajakka tomon harakatini tahlil qilishga imkon yaratadi. milliy 
ma’naviyat kishilarning tabiiy, tarixiy va ijtimoiy birligini ta’min-
laydigan etnik makonda shakllanadi, rang-barang tarzda, turli 
shakllarda namoyon bo‘ladi, kishining ongiga, hayot tarziga o‘ziga 
xos tarzda ta’sir qiladi.
Milliy ma’naviyat kishilarning o‘zaro munosabatlarida, ijtimoiy 
faoliyatida ko‘zga tashlanadi hamda ana shu munosabat faoliyat, 
maqsad, ehtiyoj va intilishlar uchun ma’naviy asos bo‘ladi. Milliy 
ma’naviyat va ularning aloqadorligi ifodasi bo‘lgan qadriyatlar tizimi, 
millatning o‘zi bilan birga tarix silsilasi, zamona zayli, ijtimoiy va 
siyosiy jarayonlar ta’sirida shakllanadi va rivojlanadi. Bu qadriyatlar 
ko‘proq millatning etnik xususiyatlari va etnik makoni bilan bog‘liq. 
Xalqlarning ijtimoiy taraqqiyoti esa ularning milliy-etnik qadriyatlari 
ravnaqi bilan uzviy aloqadorlikda davom etadi. Milliy ma’naviyat, o‘z 
tabiatiga ko‘ra, turmush jarayonida muttasil yangilanib, boshqa 
xalqlar qadriyatlari yutuqlari bilan boyib boradi.
Umuminsoniylik tuyg‘usi faqat o‘z xalqi qadriyatini ardoqlash, 
targ‘ib-tashviq etish bilan cheklanmaydi, balki u har bir xalq, elat, 
urug‘ qadriyatlarini qanday holatda bo‘lsa, shundayligicha qabul 
qilib, ularni hurmat qilishni taqozo etadi. Har bir millatning o‘zi 
qadrlaydigan madaniyati, tili an’analari, urf-odatlari, marosimlari va 
odob me’yorlari bor. Dunyoda aholisi son jihatidan ko‘p yoki kamroq 
xalq bo‘lishi mumkin, ammo madaniy va ma’naviy sohada bir-biridan 

---

117
kam yoki ortiq millat yo‘q. Har bir millatning o‘ziga xos o‘tmishi, 
madaniy va ma’naviy qadriyatlari, milliy qahramonlari bor.
Bir millatning o‘zga millat faoliyatini baholovchi hakam 
bo‘lishga haqqi yo‘q. Biror-bir ta’limot davlat shakli yoki yashash 
usulini qabul qila olmagani uchun muayyan millatni ayblab 
bo‘lmaydi. Shu ma’noda, umuminsoniylik tuyg‘usi faqat bir millat 
qadriyatlarini butun olamga yoyish yo‘li bilan emas, balki barcha 
millat va elatlar qadriyatlarini asrab-avaylash, hurmat qilish va 
olamdagi milliy rang-baranglikning tabiiy rang-baranglik bilan uzviy 
aloqada ekanligini anglash yo‘li orqali boyib boradi.
Milliy ma’naviyat millatning tabiiy-tarixiy rivoji, ijtimoiy 
turmushi, yashash tarzi, o‘tmishi, kelajagi, madaniyati, ma’naviyati, 
urf-odatlari, an’analari, tili, u vujudga kelgan hudud va boshqa bilan 
uzviy bog‘langan. Ular xilma-xil shakllarda, bir-biri bilan uzviy 
aloqada namoyon bo‘ladi, o‘ziga xos milliy qadriyatlar tizimini 
tashkil qiladi. Bu tizimda tabiiy-tarixiy birlikni ta’minlovchi 
qadriyatlar - qon-qardoshlik, madaniy-ma’naviy yaqinlik, o‘tmish va 
ma’naviy meros, ona yurt tuyg‘usi kabi tushunchalarni ko‘rish 
mumkin.
Millatning o‘ziga xosligi, betakrorligi, rang-barangligi va 
ijtimoiy jarayonda o‘zgarib borishi bilan bog‘liq eng asosiy qadriyati 
uning genofondidir. Genofond - faqat irsiyat orqali o‘tadigan tabiiy 
o‘ziga xoslik emas, balki tarixiy belgilar, xususiyatlar, rang-baranglik 
va o‘zgaruvchanlikni ham o‘zida ifodalaydi. Shuning uchun biror 
xalq, millat, elatni yo‘qotish uchun qilingan tajovuz «genotsid» deyi-
ladi. Millatning genofondi uning asosiy tarixiy, milliy ma’naviyatidan 
biridir. Bu tushuncha muayyan tabiiy tarixiy yoki biologik birlikning 
ma’lum bir hududda uzoq yashashi natijasida shakllangan va 
ajdodlardan avlodlarga o‘tadigan tabiiy, biologik xususiyatlari hamda 
jihatlarining yig‘indisini ifodalaydi. «Genofond» tushunchasi ayniqsa, 
qon-qarindosh millatlardan tarkib topgan xalqlarning tarixiy birligi 
sifatida ijtimoiy taraqqiyotning nisbatan uzoq davrida mavjud bo‘lishi 
mumkinligini aks ettiradi.
Millat tarixiy o‘zgarishlar, urush va qirg‘inlar natijasida asta-
sekin o‘zgarishi, kamayib ketishi mumkin. Ammo uning genofondi 
o‘zgarishi millatning nihoyatda tez o‘zgarishiga, avlodlaridan meros 
qolgan tabiiy-tarixiy xislatlarining tez yo‘qolib ketishiga olib keladi. 

---

118
Sobiq Ittifoq davrida millatlarning genofondini saqlash muammolari 
to‘g‘risidagi masala bilan bog‘liq tadqiqotlar olib borilmadi. Bu 
davrda «sotsialistik eksperiment»lar jarayonida odamlar boshiga 
tushgan turli xil qatag‘onlar, urushlar, butun-butun millatlarning o‘z 
tarixiy vatanidan ko‘chirib yuborilishi, soxta shiorlar bilan «yuz 
mingchilar», «sakson mingchilar» va boshqa harakatlar natijasida 
aholi katta qismining ko‘chib yurishi, ekologik tangliklar boshqa 
mamlakatdagi xalqlar, millat va elatlarning genofondiga salbiy ta’sir 
qilmay qolmadi.
O‘zbekistonda hozirgi davrga kelib bu masalaga alohida jiddiy 
e’tibor berilayotgani, sog‘lom avlodni tarbiyalash, millat genofondini 
sog‘lomlashtirish umumdavlat miqyosidagi vazifaga aylangani bejiz 
emas. Chunki millatning genofondi uning betakrorligini anglatadi, bu 
betakrorlik esa ushbu millat tarixiy rivojlanishning muayyan davrlari 
bilan bog‘langanligini ko‘rsatadi. Bu betakrorlikni umuminsoniylik 
jihatidan baholash - o‘z millati qadriyatlarini xolisona targ‘ib qilish, 
o‘zga millatning qadriyatlariga putur yetkazmaslikka asoslanadi.