Ma’mur qahhorov

 
Bilimni buyuk bil, o‗quvni ulug‘, 
Bu ikkov ulug‗lar kishini tulug‘, 
O‘quv paydo bo‗lsa, ulug‗lik bo‘lar, 
Bilim kimda bo‗lsa, buyuklik olar. 
Bilimdan yozilar bor tugun, chigal. 
Bilimni uqib ol o‗zing har mahal. 
        
III.      Bilish  bosqichlari.  «Sezgilar ishonchli, to‗g‗ri bilim beradimi yoki 
tafakkurmi?»-  bu  dilemma  bilish  bosqichlari  haqidagi  munozarali 
masaladan  boshlanib,  falsafa  tarixida  sensualizm(lotin.  «sensus»-
«sezgi»)  v a  ratsionalizm  (lotin.  «ratsionalis»-«aqliy»)  oqimlari  yuzaga 
kelishiga  v a  ular  o‗rtasidagi  uzoq  tortishuv larga  sabab  bo‘lgan.  
Sensualistlar  (J.Berkli,    D.Yum,    J.Lokk  v a    b.)  «sezgilargina  yagona 
to‗g‗ri bilim beradi, xatto, aql xam sezgiga tayanadi» deb bir qutbni 
egallasa, ratsionalistlar (B.Spinoza,  R.Dekart v a b.) «Sezgilar odamni 
chalg‘itadi, yagona ishonchli manba  – aql» deb hisoblab, qarama-
qarshi mav qeda turadilar. 
Yana boshqa bir gurux  faylasuflar ham borki, ular xissiy (empirik) v a 
aqliy  (mantiqiy)  bilish  o‗zaro  zid  emas,  balki  biri-ikkinchisini  to‗ldiradi 
deb hisoblaydilar.  Chunonchi, tasav v uf falsafasi buni o‗zicha talqin 
eta  borib,  ko‗ngil(dil)dan  aql  sari  borish  ham,  aqldan  ko‗ngilga 
qarab yurish ham bir narsa, chunki har ikki holatda ham uning ichki 
xarakatini nur v a ilohiy latiflik boshqaradi, deydi.  Shuning uchun aqlni 
– yurakka, yurakni – aqlga qarshi qo‗yish puch bir da‘v o.  Tasav v uf 
falsafasiga ko‗ra, buning sababi shundaki, insonning zoxiri – botiniga, 
botini – zoxiriga tobe.  Vujud – zoxir, aql – botin.  Jism – ko‗rinadigan, 
rux  –  ko‗rinmaydigan  mav judlik.    Ko‘rinadiganni  ko‗rish  ham,  bilish 
ham  mumkin,  ko‗rinmaydiganni  esa  ko‘rish  bilishdan,  bilish  esa 
ko‗rishdan  qiyin.    Sirru  mohiyat  zoxirda emas, botinda yashirin.  Shu 

---

bois xis bilan cheklanmay, aqlga murojaat etiladi.  Atoqli tasavvufchi 
faylasuf  Shayx  Aziziddin  Nasafiy:  «Ulug‗  odamlarning  av v alu-oxiri, 
zoxiru-botini,  mohiyat  v a  shakllarini  idrok  etish  uchun  o‗zingning 
mohiyating,  zoxir  v a  botiningni  anglab  yetgin»,-  deydi.    Jaloliddin 
Rumiy bu jarayonni surat (hodisa) dan siyrat (mohiyat) ga borish deb 
atagan. 
Ilmiy  falsafaga  ko‗ra,  bilish  ikki  bosqichli:  xissiylikdan  –  narsa-
hodisalarning  tashqi  xossalarini  sezish,  idrok  etish  v a  tasav v ur 
qilishdan boshlanadi v a yuqoriroq bosqichga – ularning ichki muhim 
aloqa v a bog‘lanishlari, qonuniyatlarini tushuncha, xukm v a xulosalar 
tarzida  anglash,  mohiyatan  tushunish  darajasiga  ko‗tariladi.  
Binobarin,  bular  qarama-qarshi,  ammo  uzv iy  bog‗liq  bosqichlar 
bo‗lganidan,  o‗zaro  zidlash  yoki  birini-ikkinchisidan  ustun  qo‗yish 
mantiqsiz.  
Bilish  sezgidan  –  narsa-hodisaning  rangi,xidi,  ta‘mi,  shakli,  qattiq-
yumshoqligi  to‗g‗risida  beshta  tashqi  sezgi  organlari  bergan 
ma‘lumotdan  boshlanadi.    Bunday  qobiliyat  odamdagina 
uchramaydi.    Atoqli  sufiy  alloma  Zayniddin  Muhammad  Gazzoliy 
yozishicha,  «besh  sezgi(xav osi  panjgona)  barcha  xayv onda  ham 
bordur  v a  ko‗zi,  qulog‗i,  dimog‗i,  ta‘m  bilish,  issiq-sov uqni  farqlash 
sezgilari  yaxshi  ishlaydirgan  odam  xali  xayv onot  olamidan  yuqori 
ko‗tarilmagandir.    Odamzotning  xayv onotdan  farqi  uning  ko‗ngil 
olamidir.  Inson v ujudi – tuproqdan, dili – iloxiy nurdan yaratilgandir.  
Dil  haq  taoloning  arshi a‘lodan insonga ato etgan eng muqaddas 
tuxfasidir.    Inson  v ujudida  mana  shu  dil  yoki  rux  podshodir.    Inson 
v ujudining  barcha  a‘zolari  podshox  rux(dil)ning  lashkarlari  bo‗lib, 
uning  amri  farmoni  bilan  ish  tuturlar.    Rux  bo‘lmasa, v ujud o‗likdan 
farqlanmas».    Xullas,  alloma  tasav v ufiy  tushunchalarda  bayon 
etganidek,  sezgilar  miyada  «qayta  ishlanib»,  yaqqol  xissiy  obraz-
idrokka birlashtiriladi, ya‘ni ong faktiga aylantiriladi.  Bu obraz bir bora 
yaratilgach, so‗ngra beiz yo‗qolib ketmaydi, balki xotira v a xayolda 
muxrlanadi,  binobarin,  ong  zaxirasida  saqlanadi  v a  lozim  bo‗lgan 
v aqt  v a  joyda  qayta  jonlantirilishi,  ya‘ni  tasav v ur  etilishi  mumkin 
bo‘ladi.  Tasav v ur narsaning xissiy obrazini uning o‗zi bilan bev osita 
ta‘sirga kirishmasdan xam qayta xosil eta olish xususiyati sifatida xissiy 
bilishning  yuqori  shakli,  mantiqiy  bilishga  o‗tish  uchun  o`ziga  xos 
«ko‗prik» bo‗lib maydonga chiqadi. 
Ayrim ta‘limotlarda haqiqatga na xissiy(empirik), na aqliy (ratsional), 
balki  gaybona-ilohiy  yo‗l  bilan  erishiladi,  deyiladi.    Chunonchi, 
tasav v ufchi  alloma  Ibn  Arabiy  bilimlarni  «kasbiy»,  ya‘ni  o‗rganib 
olinadigan  v a  «v axbiy»-o‗rganilmasdan  beriladigan  bilimlarga 
bo‗ladi.  Uning fikricha, barcha narsalarni «kashfi-shuxud», ya‘ni ichki 

---

dunyo  haqiqatlarini  tariqqat  axliga  zoxir  bo‘lishi  orqali  anglab  olish 
mumkin.    «Aqliy  bilish,  oddiy  mantiq  xaqiqatni  bilib  olish  yo‘lidagi 
parda-xijobdur»  -  deydi  u.    Fikrimizcha,  tasav v ufona,  «g‗aybona» 
bilish ilmiy falsafada «oltinchi sezgi» deb nom olgan kuchli ichki faxm 
– intuitsiyaga yaqin qobiliyat bo‗lib, darhaqiqat, ichdan bila v a ko‗ra 
olishdek  bu o‗ta noyob biluv chanlik xususiyati xar kimga xam nasib 
etav ermaydi,  biroq  uning  xis-tuyg‗u  v a  aqldan  tamomila  mustaqil 
bo‗lolmasligi  aniq.   
Aksariyat dinlar, ob‘ektiv -idealistik falsafiy ta‘limotlarda «Olamiy aql» 
tushunchasi  ishlatiladi.    Naql  qilishlaricha,  Ollohdan:  «Yo  rabbimiz! 
Arshi  a‘lodan  xam  a‘loroq  biror  narsa  yaratdingizmi?»  deb 
so‘raganlarida parv ardigori olam: «Ha, aqlni yaratdim» degan ekan.  
«Aqlning  qiymatiga teng narsa nadur?» deb so‗ralganida: «Xayxot!  
Xech  kimsa  buni  bilishga  qodir  bo‗lmagay»  degan  jav ob  bo‗libdi.  
Xakim  at-Termiziy  «Olloh  aqldan  ustun  v a  sharafliroq  biror  narsa 
yaratmagan»  deya  ta‘kidlaganda  shu  haqiqatni  nazarda  tutgan 
bo‗lsa,  ne  ajab.    Tasav v ufda  Ollox  qudratining  mujassami  bo‗lmish 
ilohiy v a mutloq aql – «aqli kull» ham, oddiy insongagina tegishli «aqli 
ju‘z» ham e‘tirof etiladi.  «Aqli kull»ning qudrati v a birlamchiligini inkor 
etish Ollohni inkor etish bilan barobar.  Ayni v aqtda «aqli juz» esa haq 
v a  botilni  bir-biridan  bexato  farqlashga  qobil  emas.    Odam  aqli 
ju‘zga qaram ekan, xech qachon o‗zligini to‗g‗ri idrok eta olmaydi, 
degan noratsional fikr xam bildiriladi.  
Ilmiy falsafa aqlni insonga xudo emas, tabiat ato etgan eng buyuk 
in‘om  deb  biladi.    Aql  insonni  extiros  v a  nuqsonlardan  baland 
turibgina  qolmay,  fazilatlari,  iste‘dodi,  ezguliklaridan  maqsadga 
muv ofiq  foydalanishda  ham  yordam  beradi.    «Mantiq  tafakkur 
kishilarining  tangrisidir»  -  degan  edi nemis adibi v a mutafakkiri Leon 
Feyxtv anger.  U insonning ma‘nav iy quroli, bebaxo qomusi. 
Bilish  xissiylikdan  boshlanib,  xis-tuyg‗ulardan  oziqlanib,  aqliy 
bosqichda  –  tushuncha,  xukm  v a  xulosa  kabi  mantiqiy  shakllarda 
dav om etadi.  Aql xissiyotning ko‗zini ochadi.  Fransuz allomasi J.Fabr 
qayd  etganidek,  «aql muloxaza yuritish, anglash xususiyatiga, ya‘ni 
sabab  v a  oqibatni  uzv iy  bog‗lash,  «nima  uchun?»  degan  sav olga 
jav ob  berish,  tasodiflarni  aniqlash,  qonuniyatlarni  ochish,  yangi 
xususiyatlarning  yangi  sharoitlarga  mosligini  belgilash,  v oqealar 
zanjirining boshi v a nixoyasini topish xususiyatiga ega.»