|
Abu
Rayxon
Beruniy
(973-1048)
tabiiyyun
falsafasi
namoyondalaridan bo‗lib, bizgacha uning jismlarni tortishuv i, quyosh
v a oyning tutilishi, zarra, inertsiya v a sun‘iy tanlanish, riv ojlanish,
geotektonika, er ev olyutsiyasiga oid 28 ta asari etib kelgan. Alloma
ulardan tegishli falsafiy xulosalar chiqargan. Jumladan modda,
makon v a zamon, qonuniyat, zaruriyat, tasodifiyat, harakat v a
riv ojlanish kabi tushunchalarga murojaat qilgan.
Beruniy olamni bilish mumkinligi g‗oyasini qat‘iy yoqlab chiqqan.
Bilish sezgilar bergan ma‘lumotlardan boshlanadi. Sezgi aqliy bilish
uchun xom ashyo v azifasini o‗taydi. Bilimlarimiz chinligi yoki
yanglishuv ekanligi tajribada aniqlanadi. Tajriba narsa-xodisalarning
muxim xususiyatlari v a tomonlarini, miqdoriy v a sifatiy jixatlarini,
moxiyatini ochib beradi.
Beruniyning fikricha, insonning shakllanishi – ev olyutsion jarayon,
ayni v aqtda komil inson maqomiga erishish shaxsning o‗z qo‗lida, u
o‗z ma‘nav iy olamini takomillashtirish v a o‗zgartirish imkoniyatiga
ega. Jamiyat tabiat singari tadrijiy (ev olyutsion tarzda) o‗zgaradi,
xukmdorlarning burchi- adolat o‗rnatish, fuqarolarga g‗amxo‗rlik
qilish, jamiyatni aql v a adolat qonunlari asosida boshqarishdan
iboratdir
Mashshoiyyun falsafasining yana bir namoyondasi – Abu Ali Ibn Sino
(980-1037) Buxoro yaqinidagi Afshona qishlogida tav allud topgan v a
Hamadon shaxrida v afot etgan.Falsafa, mantiq, psixologiya, musiqa,
farmokologiya, tibbiyotga oid 280 dan ziyod asarlar yozgan. Ularning
eng mashxurlari «Kitob-ash-shifo», «Tib qonunlari», «Bilimlar kitobi»dir.
Aristotelning dualistik falsafasini ijodiy dav om ettirib, Ibn Sino borliqni
«Vujudi v ojib» v a «Vujudi mumkin»ga ajratadi. Birinchi sabab bu
«v ujudi v ojib»dir. «Vujudi mumkin», ya‘ni narsa-xodisalar uning
oqibatidir. Ibn Sino yondoshuv ining o‗ziga xosligi shundaki, uning
fikricha, «v ujudi v ojib», ya‘ni yaratuv chi ollox mangu abadiy
bo‗lganligidan, undan yaralmish «v ujudi mumkin» ham abadiydir. Ibn
Sino xudoni «birinchi sabab» deb ataydi. Bu bilan kifoyalanib
qolmasdan, alloma sababning boshqa turlarini o‗z ichiga olgan
sababiyat tamoyilini ishlab chiqadi. Bu muayyan xolatni keltirib
chiqaruv chi moddiy sabab, muayyan xolatni o‗zgartiruv chi faol
sabab, turli xil quv v atlar bilan bog‗langan shakliy sabab, barcha
sabablarning pirov ard maqsadi bo‗lgan tugallov chi sabablardan
iboratdir.
Ibn Sino Abu Bakr ar-Roziy v a Beruniy singari allomalarning tabiiy –
ilmiy izlanishlarini dav om ettirib, bilishda kuzatish v a tajribaga aloxida
o‗rin ajratdi. Ayniqsa, tabobat soxasida kuzatishning ahamiyati
beqiyosdir. Mutafakkir jamiyatni «sog‗lomlashtirish»ga ham alohida
e‘tibor qaratgan. Ibn Sino ilm bilan odob-axloqning uyg‗unligi, inson
kamoloti,baxt-saodatga erishish yo‗llari, ijtimoiy adolat, hamkorlikning
ahamiyati, xukmdorlarning burchlari to‗g‗risida teran fikrlar bildirgan.
Mutafakkir jamiyat ijtimoiy jixatdan bir xilda bo‗la olmasligini, ijtimoiy
tabaqalanish, boy v a qambag‗allarga bo‗linish tabiiy xol ekanligini
asoslashga harakat qiladi. Nochorlar to‗g‗risida g‗amxo‗rlik, mexr-
saxov atli, muruv v atli bo‗lish jamiyatni tanazzul v a xalokatdan
saqlaydi, deb hisoblagan.
Shunday qilib, ilk o‗rta asrlarda sharq mamlakatlarida tarqalgan
tabiiy-ilmiy v a falsafiy qarashlar, yangi yo‗nalishlar musulmon sharqi,
qolav ersa, butun jaxon falsaiy tafakkurining riv ojlanishida muxim
bosqich bo‗ldi.
IV. Amir Temur va temuriylar davri falsafiy ta‟limotlari. XIV – XVI asrlar
tarixga Temur v a temuriylar dav ri nomi bilan kirgan. Amir Temur,
uning av lodlari – Shoxrux, Umar Shayx Mirzo, Mirzo Ulug‗bek, Mirzo
Bobur xukmronligi iqtisodiy, harbiy – siyosiy barqarorlik, ilm-fan,
madaniyat, dav latchilik, idora usullarida yuksalishni ta‘minladi,
falsafa soxasida ham riv ojlanish yuz berdi. Jumladan,tasav v uf
falsafasi keng tarqaldi.
Amir Temur saltanatidagi illatlarga, janjal v a nizolarga barham
berishda, xaqiqat, adolat v a insonparv arlikni ustuv or etishda
tasav v ufdan keng v a unumli foydalanilgan. Soxibqiron sufiylikning
zinodan, faxshdan, haromdan qochish, halol mehnat, kasb-xunar
egallash, muxtojlarga mexr shav qat kabi tasavvuf g‗oyalarini xalqqa
singdirishga harakat qilgan. Naqshbandiylik tariqatining yirik shayxlari
Sayyid Amir Ko‘lol, Shayx Abu Bakr Taybodiy, Mir Sayyid Baraka
kabilar Amir Temurga pirlik qildilar, soxibqiron ulardan tez-tez
maslaxatlar olib turgan. Temuriylar Shoxrux, Ulug‗bek, Xusayn
Boyqaro,Bobur Mirzolar dav lat, din v a ma‘rifat masalalarida
soxibqironning an‘analarini dav om ettirganlar.
Ushbu dav r allomalaridan Sa‟diddin Taftazoniy (1322-1392) Niso
v iloyatiga qarashli Taftazon qishlog‗ida dunyoga kelgan. Iloxiyot,
mantiq, falsafa, til v a nutq madaniyatiga oid 40 dan ziyod asar
muallifi sanaladi. U sabab v a oqibat, iroda erkinligi, bilish, ong,
mantiq borasida ko‗plab teran fikrlar bildirgan, Tabiatda sabab-
oqibat munosabatlari amal qiladi,-degan edi Taftazoniy - binobarin,
har qanday ezgu ish bosh sabab - xudoning moxiyatidan kelib
chiqadi». Yaratguvchi insonlarni yomon xatti-harakatlardan saqlaydi,
xayrli ishlarga da‘v at etadi, ayni v aqtda iroda erkinligi ham
mav juddir.
Ushbu dav r falsafa v a mantiq ilmi riv ojiga Mir Said Sharif Jurjoniy
ham salmoqli xissa qo‗shgan. U Asirobodga yaqin qishloqda
dunyoga kelgan, Istambo‗l, Koxira, Xirot, Sherozda ilm o‗rgangan.
Alloma falsafa, mantiq, fikx, falakiyot, adabiyotga oid 50 dan ziyod
risola bitgan. «Ta‘rifot», «Munozara odobi», «Borliq xaqida risola»,
«Mantiqda o‗rta xulosa» asarlarida borliq, modda v a uning shakllari,
jismoniy v a ruxiy munosabatlar, mantiqiy fikrlash, til v a tafakkurning
o‗zaro aloqasi, koinot, inson, aql v a bilish metodlari masalalarini
chuqur taxlil qilgan. Jurjoniy xuddi Taftazoniy kabi narsa – xodisalar
o‗zaro sabab-oqibat aloqadorligidadir, deb hisoblagan. Oddiy
narsalar to‗rt unsur, ya‘ni suv , olov , xav o, tuproqdan xosil bo‗lgandir,
o‗simliklar v a xayv onot dunyosi ularning qorishuv idan barpo
bo‗lgandir.
Jurjoniy atoqli mantiqshunos hamdir. U xulosaning uch turi: qiyos
(sillogizm), induktsiya v a analogiyaga ta‘rif beradi, mantiqni xuquq
v a til bilan yondosh fan sifatida taxlil qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
