Ma’mur qahhorov

Sinergetika, germenevtika va strukturaviy-funktsional taxlil 
metodlari
. XX asr oxiri – XXI asr boshida falsafa va fan, dialektikani 
rad etmagan xolda, tafakkurning yangi umumiy metodlarini ilgari 

---

surmoqda. Shulardan biri 70-yillarda belgiyalik fizik, Nobel mukofoti 
laureati Ilya Prigojin «Beqarorlik falsafasi» asarida bayon etgan 
sinergetikadir. Uning asosi sakrashsiz – eskini buzmasdan, uzluksiz 
amalga oshadigan tadrijiy o’zgarish qonuni – 
evolyutsiya
g’oyasidir. 
Sinergetikaga ko’ra, borliq – beqaror, shu bois o’zgarishlar muqarrar 
quyidan – yuqoriga, oddiydan – murakkabga va hamisha muayyan 
umumiy qonunlar bo’yicha bir chiziq bo’ylab amalga oshavermaydi, 
balki har safar yangicha va betakror, chiziqsiz yuz beradi. Beqarorlik, 
barqarorlik bilan bir qatorda, borliqning muhim jixatidir. «Barqarorlik 
va beqarorlik, - deb yozadi I.Prigojin, -ayni bir vaqtda paydo bo’ladi 
va yashaydi». Dialektika asosan barqaror bog’lanishlar, qonun tusini 
olgan takrorlanib turuvchi hodisa, jarayonlarni tadqiq etar ekan, 
demak, u borliq mohiyatini faqat bir yo’nalishda, ma’lum nuqtai 
nazardangina ochib beradi, vaxolanki, borliq haqida to’liq tasavvur 
xosil qilmoq uchun beqarorlik qonunlarini ham o’rganish zarur. 
Qanday qilib beqarorlikdan barqarorlikka o’tiladi – bu nihoyatda 
katta nazariy va amaliy-siyosiy ahamiyatga molik masala.
Sinergetika bu masala taxlilini «bifurkatsiya» - barqarorsizlik 
tushunchasidan boshlaydi. Bifurkatsiya xaos(tartibsizlik), bo’linish, 
ajralib chiqish, sekin-asta me’yordan chiqish jarayonlaridan 
bosqichma-bosqich o’sish, yangi xolatga o’tish, ichki tuzilishning 
o’zaro birgalikdagi shakllanishi jarayonlarigacha tadrijiy o’zgarishlarni 
aks ettiradi. Beqarorlikdan o’zini-o’zi qayta tashkil etish, uyushtirish, 
boshqarish orqali barqarorlikka o’tiladi. Modomiki, bu o’zgarishlar 
qat’iy bir chiziqqa bo’ysunmas ekan, demak, jamiyat va g’oyalar 
rivojlanishining modellari, variantlari ko’pdan-ko’p va xilma-xil bo’lishi 
tabiiydir. Sinergetika tabiat bilan jamiyatning birgalikdagi rivojlanishini 
«koevolyutsiya» deb ataydi. Nafaqat jamiyat bilan tabiat 
o’rtasidagi, 
balki 
davlat 
bilan 
fuqarolar, 
insonlararo 
munosabatlardagi beqarorlik, tartibsizliklar uyushtirish, qayta tashkil 
etish, boshqarish yo’li bilan barqarorlashtirilishi mumkin degan o’ta 
muhim ijtimoiy-siyosiy ahamiyatga molik xulosalar chiqaradi.
Ayniqsa, turli siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, etnik, ekologik tangliklar, 
inqirozlar, mojaro va ixtiloflarning oldini olish va