Ma’mur qahhorov

Dialektikaning qonun va kategoriyalari
. Dialektika borliq muttasil 
o‘zgarish va rivojlanishda deb qarash bilan birga bu jarayonning eng 
umumiy, ya’ni universal qonunlari ham mavjud deb hisoblaydi.
Rivojlanish 
qarama-qarshiliklarga 
asoslanadi. 
Qarama-
qarshiliklarning o‘zaro kurashi, ya’ni ziddiyat ana shu jarayonga ichki 
turtki beruvchi manba hisoblanadi. O‘zgarishlar turlicha bo‘lishi 
mumkin: miqdoriy va sifatiy, tarkibiy va tuzilmaviy, shakliy va 

---

mazmuniy, ichki va tashqi, holat o‘zgarishlari va boshqalar. Ammo 
har qanday o‘zgarish ham rivojlanishga olib kelavermaydi, agar 
o‘zgarishlar natijasida yangilik (yangi narsa, hodisa, xossa, sifat yoki 
bog‘lanish) yuzaga kelsagina buni rivojlanish deyish mumkin bo‘ladi.
Masalan, mustaqillik hamda bozor isloxotlari tufayli O‘zbekistonda 
jamiyatning tamomila yangi sifat holatiga o‘tilmoqdaki, bu jarayonni, 
shubhasiz, rivojlanish deb baholash mumkin. 
Demak, 
rivojlanish
bu tasodifiy, uzuq-yuluq, yuzaki o‘zgarish emas, 
balki zaruriy, qonuniy, izchil, tizimli o‘zgarishdir. Xo’sh, rivojlanishning 
butun borliqqa xos eng umumiy qonuniyatlari bormi va ular 
nimalardan iborat?
Ushbu savolga javob berishdan oldin «qonun» tushunchasining 
mazmunini aniqlab olaylik. 
Qonun
– predmet va hodisalar o‘rtasidagi 
ichki, muhim, zaruriy va takrorlanib turuvchi bog‘lanishlardir. Aynan 
takrorlanib turganligi uchun ham bu bog‘lanishlar qonuniy tus oladi 
va tegishlicha qayd etiladi. Masalan, yil fasllarining almashinuvi 
minglab marotaba takrorlanganidan qonun tusiga kirgan va «tabiat 
qonuni» deb e’tirof etiladi.
Qonunlar uch turga bo‘linadi:
1. Xususiy qonunlar (borliqning biror sohasiga oid, masalan, kimyo, 
biologiya, fizika va boshqa maxsus fanlar o’rganadigan qonunlar). 
2. Umumiy qonunlar (borliqning kengroq biror sohasiga oid, 
masalan, tirik tabiat qonunlari). 
3. Eng umumiy qonunlar (butun borliqqa xos bo‘lgan universal 
qonunlar) 
Tabiat, jamiyat va inson tafakkuri taraqqiyotida bir xilda amal 
qiladigan eng umumiy qonunlarga quyidagilar kiradi:
1. Miqdor o‘zgarishlarining sifat o‘zgarishlariga o‘zaro o‘tishi qonuni.
2. Qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonuni. 
3. Inkorni-inkor qonuni.