Ma’mur qahhorov

VIII-XIII asrlarda Markaziy Osiyo. O‘rta va Yaqin Sharq 
mamlakatlarida tasavvuf, arab-musulmon falsafasi (mashshoiyyun) 
hamda tabiatshunoslik falsafasi (tabiiyyun) shakllandi.
Dunyoviy 

---

adolat, insonparvarlik, ma’rifatparvarlik, demokratik boshqaruv kabi 
qadriyatlar bu ta’limotdan keng o‘rin egalladi. Shulardan ayrimlari 
xususida to‘xtalaylik. 
Tasavvuf islomiy falsafaning o‘ziga xos ko‘rinishiidir. Markaziy Osiyo 
va Erondan Ibroxim Adham, Bistomiy, as-Sulamiy, Abu-Bakr al- 
Farg‘oniy, Bobo Kuxiy, Bobo Toxir, Ansoriy, Yusuf Hamadoniy, Ahmad 
Yassaviy, Najmiddin Kubro kabi tasavvuf allomalari etishib chiqdilar. 
Tasavvuf xudoning o‘zligida (vaxdat-ul-vujud), borliqda (vaxdat-ul-
mavjud) shariat, tariqat, ma’rifat, xaqiqat bosqichlari xaqidagi 
ta’limotlari bilan rasmiy islom aqidalaridan bir qadar chetlashgan, 
sodda dunyoviy va erkin fikrlar bildirgan. Masalan, oriflik, zoxidlik, 
darveshlik, gushanishinlik, rindlik harakatlari adolatsizlik, zuravonlik va 
boylik to‘plashga qarshi, insonlarning xudo oldidagi tengligi, 
kambagallarga insoniy munosabatda bo‘lish g‘oyalari bilan o‘rtaga 
chiqqan. Shu sababli tasavvuf quyi tabaqalar vakillari orasida e’tibor 
qozongan, o‘z navbatida, diniy mutaasiblikni, bid’at va xurofotlarni 
rasmiy islom, kalom nomidan qonunlashtirib olgan ruxoniylarning 
noroziligiga sabab bo‘lgan. Tasavvuf falsafasining naqshbandiya, 
kubraviya, yassaviya kabi tarikatlari ma’lum va mashxurdir. 
X-XIII asrlarda Markaziy Osiyo va Eronga arab xalifaligidan mu’tazila 
va kalom falsafasi kirib keldi. Xorazmlik Abu Mudar Abulqosim 
Zamaxshariy, Imom Tojiddin Shaxaristoniylar mutazila ta’limotining 
ratsionalistik jixatlarini targ‘ib qildilar. Masalan, Zamaxshariyning 
fikricha, aqliy bilimlar va mantiqiy dalillar ko‘r-ko‘rona e’tiqoddan 
ustindir. Shaxaristoniy falsafa ratsionalizmga, mantiq tamoyillariga 
rioya qilishi tufayli dindan tafovut qiladi, degan. 
Islom ilohiyot falsafasi –