Ma’mur qahhorov

Abu Ali Ibn Sino
(980-1037) Buxoro yaqinidagi Afshona qishlogida tavallud topgan va 
Hamadon shaxrida vafot etgan.Falsafa, mantiq, psixologiya, musiqa, 
farmokologiya, tibbiyotga oid 280 dan ziyod asarlar yozgan. Ularning 
eng mashxurlari «Kitob-ash-shifo», «Tib qonunlari», «Bilimlar kitobi»dir. 
Aristotelning dualistik falsafasini ijodiy davom ettirib, Ibn Sino borliqni 
«Vujudi vojib» va «Vujudi mumkin»ga ajratadi. Birinchi sabab bu 
«vujudi vojib»dir. «Vujudi mumkin», ya’ni narsa-xodisalar uning 
oqibatidir. Ibn Sino yondoshuvining o‘ziga xosligi shundaki, uning 
fikricha, «vujudi vojib», ya’ni yaratuvchi ollox mangu abadiy 
bo‘lganligidan, undan yaralmish «vujudi mumkin» ham abadiydir. Ibn 
Sino xudoni «birinchi sabab» deb ataydi. Bu bilan kifoyalanib 
qolmasdan, alloma sababning boshqa turlarini o‘z ichiga olgan 
sababiyat tamoyilini ishlab chiqadi. Bu muayyan xolatni keltirib 
chiqaruvchi moddiy sabab, muayyan xolatni o‘zgartiruvchi faol 
sabab, turli xil quvvatlar bilan bog‘langan shakliy sabab, barcha 
sabablarning pirovard maqsadi bo‘lgan tugallovchi sabablardan 
iboratdir. 
Ibn Sino Abu Bakr ar-Roziy va Beruniy singari allomalarning tabiiy – 
ilmiy izlanishlarini davom ettirib, bilishda kuzatish va tajribaga aloxida 
o‘rin ajratdi. Ayniqsa, tabobat soxasida kuzatishning ahamiyati 
beqiyosdir. Mutafakkir jamiyatni «sog‘lomlashtirish»ga ham alohida 
e’tibor qaratgan. Ibn Sino ilm bilan odob-axloqning uyg‘unligi, inson 
kamoloti,baxt-saodatga erishish yo‘llari, ijtimoiy adolat, hamkorlikning 
ahamiyati, xukmdorlarning burchlari to‘g‘risida teran fikrlar bildirgan. 
Mutafakkir jamiyat ijtimoiy jixatdan bir xilda bo‘la olmasligini, ijtimoiy 

---

tabaqalanish, boy va qambag‘allarga bo‘linish tabiiy xol ekanligini 
asoslashga harakat qiladi. Nochorlar to‘g‘risida g‘amxo‘rlik, mexr-
saxovatli, muruvvatli bo‘lish jamiyatni tanazzul va xalokatdan 
saqlaydi, deb hisoblagan. 
Shunday qilib, ilk o‘rta asrlarda sharq mamlakatlarida tarqalgan 
tabiiy-ilmiy va falsafiy qarashlar, yangi yo‘nalishlar musulmon sharqi, 
qolaversa, butun jaxon falsaiy tafakkurining rivojlanishida muxim 
bosqich bo‘ldi. 
IV.