Ma’mur qahhorov

kalomning
yuzaga kelishi vatandoshimiz 
Abu Mansur al- Moturidiy as – Samarqandiy
(853-944) nomi bilan 
bog‘liq. Kalom targ‘ibotchilarini mutakallimlar deyilgan. Motrudiyning 
bosh asari «Kitob-ut-tavxid»da shunday deyiladi: «Inson o‘z xatti-
harakatlarida yaxshilik va yomonlikni faqlovchi aqlga ega. Bizning 
ollox to‘g‘risidagi bilimlarimiz ham aqldandir». Inson o‘z xatti-
harakatlarini soxibi ixtiyoridir, ya’ni erkin iroda soxibidir. 
Kalom falsafasining yana bir zabardast vakili 
Abdulhamid 
Muxaddam al-G‘azzoliy
(1059-1111) «Minxoj-ul-obidiyn» asarida 
ilmning zarurligi va vazifalari xaqida shunday yozgan: «Ilm quydagi 
muloxazalarga ko‘ra ibodatdan ilgari turishi kerak : din buyurgan 
ibodatlarni saxix bajarish uchun mazkur arkonlarni chuqur bilish, ularni 
qanday bajarish va kimga bag“ishlashni yaxni bilish kerak bo‘ladi. 
Bo‘lmasa o‘zining kim yoki nima ekanligini bilmagan narsaga 
qanday ibodat qilasan? Bunday ibodatning sanamlarga yoki 
butlarga qilingan ibodatdan nima farqi bor?» Alloma fikricha, ilm 

---

ollox taolo oldida xaqiqiy qo‘rquvni tug‘dira olishi va ayni paytda 
najotga umidbaxsh etishi tufayli foydalidir. Ollox ilm tufayli bilinadi va 
ulug‘lanadi. Shunday qilib, kalom islom aqidalari, shariat talab va 
ta’qiqlariga ko‘r-ko‘rona e’tqod qilishni emas, har qanday bilimni, 
xaqiqatni mantiqiy dalillap asosini targib qiladi 
VIII-XIII asrlarda tabiatshunoslik fanlarida erishilgan yutuqlar va 
kashfiyotlar falsafiy jixatdan umumlashtirishni, baxolashni taqozo etar 
edi. Tabiiy-ilmiy qarashlardan umumiy xulosa chiqarish jarayonida 
borg‘liq, substantsiya, materiya, harakat, vaqt, fazo, jon, rux, ong, 
tafakkur kabi falsafiy tushunchalar mazmuni to‘ldirib borilgan. Xind, 
xitoy yunon falsafasidan eng nodir asarlarning arab tiliga tarjima 
qilinganligi va sharxlab berilganligi ham falsafiy tafakkurning 
rivojlanishiga turtki bergan. Mashshoiyyun (Aristotel falsafasini ijodiy 
rivojlantirish ) va tabiiyyun (tabiatshunoslik falsafasi) ning asosiy qoida 
va xulosalari o‘zaro uyg‘unlashib borgan. 
Mashshoiyyun yo‘nalishidagi, ya’ni Aristotelning sharqdagi izdoshlari 
bo‘lgan mutafakkirlar qatoriga birinchi navbatda Forobiy va Ibn Sino 
mansubdir.