Ma’mur qahhorov

 
Bilimni buyuk bil, o
‘
quvni ulug‘, 
Bu ikkov ulug
‘
lar kishini tulug‘, 
O‘quv paydo bo
‘
lsa, ulug
‘
lik bo‘lar, 
Bilim kimda bo
‘
lsa, buyuklik olar. 
Bilimdan yozilar bor tugun, chigal. 
Bilimni uqib ol o
‘
zing har mahal.
III
. Bilish bosqichlari
. «Sezgilar ishonchli, to‘g‘ri bilim beradimi yoki 
tafakkurmi?»- bu dilemma bilish bosqichlari haqidagi munozarali 
masaladan boshlanib, falsafa tarixida 
sensualizm
(lotin. «sensus»-
«sezgi») va 
ratsionalizm
(lotin. «ratsionalis»-«aqliy») oqimlari yuzaga 
kelishiga va ular o‘rtasidagi uzoq tortishuvlarga sabab bo’lgan.
Sensualistlar (J.Berkli, D.Yum, J.Lokk va b.) «sezgilargina yagona 
to‘g‘ri bilim beradi, xatto, aql xam sezgiga tayanadi» deb bir qutbni 
egallasa, ratsionalistlar (B.Spinoza, R.Dekart va b.) «Sezgilar odamni 
chalg’itadi, yagona ishonchli manba – aql» deb hisoblab, qarama-
qarshi mavqeda turadilar. 
Yana boshqa bir gurux faylasuflar ham borki, ular xissiy (empirik) va 
aqliy (mantiqiy) bilish o‘zaro zid emas, balki biri-ikkinchisini to‘ldiradi 
deb hisoblaydilar. Chunonchi, tasavvuf falsafasi buni o‘zicha talqin 
eta borib, ko‘ngil(dil)dan aql sari borish ham, aqldan ko‘ngilga 
qarab yurish ham bir narsa, chunki har ikki holatda ham uning ichki 
xarakatini nur va ilohiy latiflik boshqaradi, deydi. Shuning uchun aqlni 
– yurakka, yurakni – aqlga qarshi qo‘yish puch bir da’vo. Tasavvuf 
falsafasiga ko‘ra, buning sababi shundaki, insonning zoxiri – botiniga, 
botini – zoxiriga tobe. Vujud – zoxir, aql – botin. Jism – ko‘rinadigan, 
rux – ko‘rinmaydigan mavjudlik. Ko’rinadiganni ko‘rish ham, bilish 
ham mumkin, ko‘rinmaydiganni esa ko’rish bilishdan, bilish esa 
ko‘rishdan qiyin. Sirru mohiyat zoxirda emas, botinda yashirin. Shu 

---

bois xis bilan cheklanmay, aqlga murojaat etiladi. Atoqli tasavvufchi 
faylasuf Shayx Aziziddin Nasafiy: «Ulug‘ odamlarning avvalu-oxiri, 
zoxiru-botini, mohiyat va shakllarini idrok etish uchun o‘zingning 
mohiyating, zoxir va botiningni anglab yetgin»,- deydi. Jaloliddin 
Rumiy bu jarayonni surat (hodisa) dan siyrat (mohiyat) ga borish deb 
atagan. 
Ilmiy falsafaga ko‘ra,