Ma’mur qahhorov

Siyosiy ongda kishilarning davlat, partiya, sinflar, millatlar, boshqa siyosiy hodisa, jarayon va munosabatlarga doir his-tuyg‘u, kechinmalari, tasavvur va qarashlari aks etadi. U jamiyat sinflarga bo‘linib, sinfiy tengsizlik, murosasizlik va ziddiyatning ifodasi sifatida davlat, siyosat va huquq paydo bo‘lishi bilan yuzaga kelgan. Kishilarning siyosiy ongi bir xilda bo‘lmaydi. Siyosiy tasavvur va qarashlar mavjud siyosiy tartibotni yo mustahkamlashga yoki aksincha, yemirishga, yangilashga qaratilgan bo‘ladi. Siyosiy ongning ikki darajasi bor siyosiy ruhiyat va siyosiy mafkura. Bular turlicha aniqlikda ifodalangan bo‘ladi. Siyosiy ruhiyat kishilarning davlat, siyosat, sinflar, adolat va adolatsizlik, demokratiya to‘g‘risidagi fikr-o‘ylari, kechinma va tasavvurlaridan iborat bo‘lsa, siyosiy mafkura maxsus ishlab chiqilgan siyosiy g‘oya va nazariyalarning izchil tizimini tashkil qiladi. Siyosiy mafkura urush va tinchlik, adolat, erkinlik, tashqi va ichki siyosat kabilarni aks ettirib, siyosiy faoliyat uchun dasturilamal vazifasini o‘taydi.

III. Jamiyatning ijtimoiy tuzilishi. Jamiyat urug‘, qabila, elat, millat, qatlam, guruh, sinf kabi ijtimoiy birliklardan tuzilgan. Ularni ijtimoiy munosabatlar bog‘lab turadi. Urug‘ kishilar birligining dastalbki shakli bo‘lib, qon-qarindoshlikka asoslanadi. Ibtidoiy jamiyatning so‘nggi bosqichlarida urug‘lar qabilalarga birlashgan. Urug‘ va qabilada poligam, keyinroq monogam oila asosiy ijtimoiy-tuzilmaviy birlik edi. «Avesto»da bronza davri (er. av. XIII-X asrlar)da Markaziy Osiyoda jamiyat matriarxatga asoslangani aytiladi.

Sinfiy jamiyatda urug‘ va qabilalar yagona din, hudud, madaniy turmush asosida birlashib, elat bo‘lib yashashga o‘tdilar. Elat— feodal jamiyatga xos kishilar birligi. Kapitalizm bosqichiga o‘tilgach, umummilliy bozorlar vujudga kelishi natijasida elatlar bir-biri bilan mehnat taqsimoti tufayli yanada jipsroq bog‘lanib, iqtisodiy hayot birligi, mushtarakligi ularni yagona millatga birlashtirdi. Milliy hayot va milliy harakatlar ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojiga, siyosiy borliqqa kuchli omil bo‘ldi. Shunday qilib, jamiyatning ijtimoiy-sinfiy tuzilmasi bilan bir qatorda urug‘, qabila, elat va millatlarni o‘z ichiga olgan etnik (lotin. «etnos» - «millat») tarkibi ham paydo bo‘ldi.

Eramizdan oldingi birinchi mingyillikning ikkinchi choragida barpo bo‘lgan va qadimgi yunon, xitoy manbalarida «Skif imperiyasi» deb nomlangan Markaziy Osiyo sivilizatsiyasi shu hududda yashagan ko‘plab qabila va elatlar bilan bog‘liq polietnik hodisadir. I.A.Karimov juda o‘rinli qayd etganidek, «tariximiz kabi qadim madaniyatimizning yaratilishida ham o‘nlab etnik guruhlar, el-elatlar o‘z ulushini qo‘shgan. Har qanday sivilizatsiya kupdan-kup xalqlar, millatlar, elatlar faoliyatining samarali ta’sirining mahsulidir».

Mutaxassislarning hisoblaricha, hozir yer yuzida 3 mingga yaqin millat bor. Har bir millatning soni bir necha o‘n mingdan bir necha yuz milliongacha boradi, 4 foiz jahon aholisi elat va qabilalarga birlashgan. Ibtidoiy jamiyatda sotsial munosabatlar, ahloqiy me’yorlar, urf-odat va udumlar, urug‘ va qabila oqsoqollarining obro‘yi bilan tartibga solinib boshqarib turilgan. Jamiyatda ijtimoiy- sinfiy tabaqalashish yuz berib, ijtimoiy munosabatlar murakkablashgach, bu vositalar samara bermay qo‘ydi va siyosiy boshqaruvga, uning maxsus organi bo‘lmish davlatga extiyoj tug‘ildi. Siyosiy tartibot va munosabatlarni, siyosiy ong va faoliyatni o‘z ichiga olgan siyosiy hayot vujudga keldiki, unda markaziy o‘rin tutuvchi davlat hal qiluvchi mavqega ega bo“ldi.

IV. Jamiyat va shaxs. Jamiyatning shaxsga, shaxsning o‘zi yashab turgan jamiyatga munosabati muhim ijtimoiy-falsafiy masalalardan. Odamning xuquqi va majburiyatlari bir-biridan ajralmagan ibtidoiy jamiyatda bu masala umuman bo‘lmagan. Ijtimoiy-sinfiy jihatdan tabaqalangan jamiyatga o‘tilgach, odam muayyan ijtimoiy qatlam, guruh, sinf vakiliga, ijtimoiy sub’yektga aylanadi va o‘z maqomidan kelib chiqib jamiyat oldiga ma’lum talablar qo‘yadi, jamiyat ham, o‘z navbatida, uning zimmasiga muayyan majburiyatlar yuklaydi. Shundan «jamiyat -shaxs» munosabati kelib chiqadi.

Shaxs—ijtimoiy- tarixiy hodisa. Odam shaxs bo‘lib tug‘ilmaydi. Balki konkret ijtimoiy, ma’naviy muhitda mehnat, ijtimoiy faoliyat, muloqot jarayonida o‘zligini anglab, o‘z ijtimoiy mavqeini aniqlab, ko‘nikma va malakalar orttirib, gardaniga ijtimoiy ma’suliyat olib, shaxsga aylanadi. Jamiyatdan ayro tushgan inson farzandlari shaxs bo‘lib yetisha olmaydi. Bunga misollar ko‘p. Aristotelning tabiricha, odam tabiatan ijtimoiy mavjudotdir. Shunday ekan, u o‘zining chinakam shaxsiy fazilatlarini faqat jamiyatda kamol toptira oladi.

Biroq odamlarning salohiyati, tafakkur madaniyati bir xilda emas. Shaxs jamiyat manfaatlarini hamisha to‘g‘ri idrok ettiravermasligi mumkin. Ayrim shaxslar o‘z davridan bir qadar o‘zib ketishi, ayrimlari undan ortda qolishi, begonalashuvi, o‘z zamonasida qadr topmasligi ham tabiiy. «Jamiyat- shaxs» munosabatlari, birinchidan, jamiyat shaxs erkinligini ham qonunlarda, ham amalda to‘la ta’minlaganda; ikkinchidan, ijtimoiy va shaxsiy manfaatlar muvofiqlashganda; uchinchidan, shaxs sha’ni eng buyuk qadriyat deb e’tirof etilganda; to‘rtinchidan, odamlar ijtimoiy -siyosiy faoliyatga, o‘zini-o‘zi va davlatni idora etishga keng jalb etilganda uyg“un holga keladi.

Bashariyat oldida buyuk xizmatlari e’tirof etilgan kishilar «tarixiy shaxs» deyiladi. Jamiyat bilan buyuk shaxs o‘rtasidagi munosabatlar ham shaxs-jamiyat munosabatlarining ajralmas qismi. Tarixiy shax- davr farzandi. Biroq u o‘z qavmlaridan farqli o‘laroq, har kuni dunyoga kelavermaydi, balki jamiyat taraqqiyotining tub burilish pallalarida maydonga chiqib, o‘tkir aqli, bashorat qilish qobiliyati bilan tarixiy zaruriyatni hammadan ko‘ra teranroq his qiladi, anglaydi, unga peshvoz chiqadi, doxiyona g‘oyalari va mislsiz g‘ayrat, shijoati bilan voqelikni o‘zgartiradi. U shaxsiy namunasi bilan ommani o‘z ortidan ergashtiradi. Uning g`oyalari butun jamiyat mafkurasiga aylanadi, nazariy yoki amaliy faoliyati yo taraqqiyotni jadallashtiradi, yoki aksincha, bir necha yillarga, xatto, o‘n yilliklarga orqaga uloqtiradi. Zero o‘zidan yaxshi nom qoldirgan tarixiy shaxslar bilan bir qatorda mudxish iz qoldirganlar ham bo‘ladi.

Shunday qilib, yurtimizda fuqarolik jamiyatini barpo etish maqsadi qo‘yilgan ekan, bu maqsadga erishish atroflicha barkamol inson shaxsini shakllantirishni taqozo etadi. Ikkinchi tomondan, ma’naviy yetuk, jismoniy sog‘lom, aqliy komil inson, sog‘lom avlod jamiyat taraqqiyotini tezlatishga hissa qo‘shadi. Sog‘lom avlodni yetishtirib, kamolga yetkazishda jamiyat to‘g‘risidagi falsafiy talimotni o‘zlashtirish va amaliyotda qo‘llash g‘oyat katta ahamiyatga molik.

TAYANCH TUSHUNCHALAR:

jamiyat, ijtimoiy tuzum, ijtimoiy munosabatlar, madaniyat, sivilizatsiya, ijtimoiy ong, ijtimoiy borliq, jamiyatning ijtimoiy tuzilishi, urug‘, qabila, oila, elat, millat, davlat, shaxs.
TAKRORLASH UCHUN SAVOLLAR:

1. Ijtimoiy falsafa nimalar bilan shug‘ullanadi?

2. Sotsiologiya bilan ijtimoiy falsafa o‘rtasida qanday farq bor?

3. Tarix falsafasi va ijtimoiy falsafa o‘rtasidagi farq nimada?

4. Ijtimoiy borliq bilan ijtimoiy ong o‘rtasidagi dialektik o“zaro ta’sir nimalarda ko‘rinadi?

5. Umumsotsiologik qonun nima?

6. Ijtimoiy ongning tuzilishi haqida so‘zlab bering.

7. Mustaqil O‘zbekistonning sinfiy va milliy tuzilishi haqida nima deya olasiz?

8. Jamiyat va shaxs munosabatlarining ijtimoiy – falsafiy mohiyati haqida gapirib bering.

ADABIYOTLAR:

1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.— T., 1992.

2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch.–T., Ma’naviyat, 2008.

3. Karimov I.A. O‘zbekiston: o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li.- T., 2002.

4. Karimov I.A. Donishmand xalqimizning mustahkam irodasiga ishonaman.-«Fidokor», 2002 yil, 8 iyun.

5. Karimov I.A. Olloh qalbimizda, yuragimizda. -T., O‘zbekiston, 2000.

6. Qahhorov M.A. Falsafa. Ma’ruza matnlari.— Farg‘ona, 2000.

7. Qahhorov M.A. Sotsiologiya nima?- T., Fan va texnologiya, 2007.