|
6
) m/s, suwdagi duzlar mugdari 300— 500 mg/1.
Bul regionlar ushm
Cladophora glom erata
ham
Diatoma,
Synedra, Vaucheria, Chara
siyaqli suw otlan wakillerinin turleri
xarakterli esaplanadi.
4. Shol regioni
teniz betinen 500 m biyiklikke shekem bolip,
bul jerde tiykarman kishkene daryalar, ulken daryalardm tomengi
bolimi, koller, jasalm a suw hawizleri ushixasadi. Suwlardin
temperaturasi ja z mawsimlerinde 15-20°C
tan 40-43°C qa
shekem (kolmekler, sail atizlari, hawizler) koteriledi. Suwdm
timqhgi daiya ham kanallarda 3-4 (10) sm den 2-2,5 m ge shekem
(suw saqlagish), duzlar mugdari 300-700 mg/1 den 4-7 g/1 ge
shekem (betonlangan). Bul aymaq suw hawizlerinde qis
mawsiminde de jaylaw ham taw aymaqlanna say turler
ushiraspaydi. Тек aym m jagdaylarda gana suwiq suwlarga say
turleri ushirap qaliwi mumkin.
Shol regionmm suw hawizleri ushm issi waqitlarda subtropik
zonalarga xarakterli protokok tarizliler, desmideya, volvoks,
zignema, peridineya tarizliler wakilleri ken ushiraydi.
3.3. Osimliklerdin temperaturaga beyimlesiwleri
Osimlikler hareketsiz organizmler bolip, olardin issiliq rejimi
sol jasap turgan ortaliq tabiyati arqali amqlanadi. Olardin
denesinde turaqli temperatura bolmaydi. Lekin dene issiligi
ortahq temperaturasi tasirinde oz korinisin tabadi.
Osimliklerdin anatomo-morfologiyaliq ham fiziologiyaliq
ddzilisleri, temperaturam denede basqariw mexanizmleri, onin
joqari ham tomengi korsetkishleri organizmdi ziyanli tasirden
saqlawga qaratilgan. Maselen, suwiq rayonlarda kelte boyli,
aqqayih, qaraqaragay, arsha ham kedrlerdin jerden bir qansha
koterilgen shaqalarinin ushlari suwiqtan quwrap qaladi. Sol
jerlerde, jer bawirlap osken basqa osimliklerdin paqal ham
shaqalari qardrn astmda qislap, suwiq samal ham tomen
temperaturadan saqlamp, baharde rawajlamwin dawam etedi.
Osimliklerdin arqa rayonlarda, tawli ham joqari taw eteklerinde
88
pas boyli ham jer bawirlap osiwge iykemlesiwi olardin sol
jcrlcrde suwiq temperaturadan saqlanip qaliwga imkaniyat beredi.
Shol zonasmm joqari temperaturasi ham lgalliqtifi kemligi
(Kizilqum,
Qaraqum) osimliklerde arnawli morfologiyaliq
lorma-lanmn payda boliwma, japiraq betinin kishi yamasa
uluwma japuaqsiz (seksewil - Haloxylon amphyllum), ayirim
nirlerdin bolsa japiraq betlerinin qalin tiikler menen qaplaniwma
ulip keledi (jiyde - Eleganus angustifolia, shol akaciyasi -
Ammodendron conollyi). Bul osimliklerdin turli formada boliwi,
igalliqti saqlaw, joqari ham tomen temperaturada quwrap qalmaw
(seksewil), tukli japiraqlar bolsa quyash nurin qaytanw ham
japiraqtm artiqsha qizip ketpewin tamiyinleydi.
Osimliklerdin
joqari
ham
tomen
temperaturaga
iykemlesiwine:
• kushli transpiraciya processi;
• denesinde temperaturanm ozgerip turiwmda kletka
ishindegi plazmlardm qoyiwlasip qalmawm tamiyinleytugin
duzlardm toplamwi;
• deneden issiliq ham otkir nurlardm otpewinde xlorofildin
qasiyeti;
• japiraq temperaturasin basqarip turiwda ustica apparatmm
roli lilken ahmiyetke iye.
Osimlikler denesi quyash nurmm tasiri natiyjesinde qizadi,
olardin denesindegi temperatura ortaliq temperaturasman joqari
boladi. B.A. Tixomirovtin korsetiwinshe, Arktika sharayatmda
iyun aymda hawamn temperaturasi 11,7°C. Sol jerde osetugm
(Novosieversia glacialis) osimlik giilinin temperaturasi 15,5°C,
japiraq betlerinin temperaturasi + 19,4°C qa shekem koteriledi.
Goshli, kalm osimliklerde issiliq almasiwi jaman, Maselen,
sukkulent dene, japiraq, miywe yamasa terek denesi, olardm beti
menen ishindegi temperatura parqi 20°C tan artiq boliwi miimkin.
Maselen, AQSh tm Arizon shtati (900 m biyiklik) ortaJigmda
hawamn temperaturasi 32°C, kaktus (Ferocatus weseixenii)
denesinin en joqansinda temperatura 42— 45°C, denesinin
qaptalmdagi tiikshelerinde, olardm jaylasiwma qarap 35—40°C,
kaktustin 10 sm denesi ishinde bolsa 26°C ga ten bolgan (11-
siiwret).
89
11-stiwret. Osimliklerdin har-qiyli organlarmm temperaturasi
(V.Larxer, 1978)
Л-tundra osimligi
(Novosieversia glacialis),
B-kaktus
(Ferocactus wislisenii
)
Alp tawlari (biyiklik 220 m), hawasmm temperaturasi 22°C.
Bul jerde osiwshi osimliklerdin (Sempervivum montanum) giil
japiraqlarindagi temperatura 36°C, denesinin orta bolimindegi
japiraq betinde 35-36°C, dene - japiraq qoltiqlarinda bolsa 54°C
ge shekem koterilgen,
osimliktin 5 sm terehliktegi tamirdin
temperaturasi 17°C qa ten bolgan.
Ortaliq temperaturasi joqari bolganda, osimlik denesinde
transpiraciya processi kiisheyip, awizshalar iske tusip, osimlik
japiraqlarma lgalliq jetkerip berip, olardi artiqsha qizip ketiwden
saqlaydi, natiyjede olardin temperaturasi 4-6°C, ayinm waqitlarda
10°— 15°C ga paseyedi.
Hawa bulitli kunlerde japiraqlardm temperaturasi 25°C tan
10°C ga shekem tomenlep, qorshagan ortaliq temperaturasma ten
boliwi
mumkin.
Quyash
nurmin
tusiwi
menen japiraq
temperaturasi jane aste aqirm koteriledi.
Ulken terekler ham tik osiwshi terekler sayasmda energiya
almasiwi juda tar shenberde otedi ham cenozlar betindegi
temperatura korsetkishine ten boladi. Sayali jerlerde osimlik
japiraqlari ham shaqalari kiindiz kiishli qizip, quyash nuri ketiwi
menen tez suwiydi.
Sayalarda ham olardin atirapindagi
temperaturamn ayirmashiligi ortasha 2-4°C ti quraydi. Tropikaliq
togaylarda saya tiisetugm zonanm maksimum ham minimum jilliq
90
lemperaturanm
ayirmashiligi
12 °C,
temperaturanin
kun
ilawammdagi ozgeriwi menen iyun aymda 4°C, dekabr aymda
bolsa 10°C ga shekem jetedi. Topiraq betinen 1 m biyiklikte
temperaturamn jilliq ozgeriw darejesi 9°C, kun dawamindagisi
bolsa 2-4°C ti quraydi.
Jaqsi temperaturali sharayatta osimliklerdin osiwi tiykarmda
olardin basekege shidamliligi jatadi. Osimlik denesindegi jana
shaqalar temperaturamn 10-20°C kenlik shenberinde tez osedi.
Ortasha zonalarda shaqalardm osiwi temperatura 0°C tan bir
neshe gradus joqari bolganda baslansa, tropikaliq togaylar ushm
I2-15°C kerek. Suwiq klimatta erte gulleytugm taw osimliklerinin
osiw processi temperatura 0°C bolganda baslanadi.
Issi klimatqa iykemlesken osimlikler temperaturanin joqari
darejesin talap qiladi. Maselen, limon
Do'stlaringiz bilan baham: |
