|
13.5. Suw jetispewshiligi, onm pataslaniwi ham tazalaw jollari
Bizge belgili, planetamiz suwga bay. Omn har-turli
qasiyetlerinde suwdi qabillaw darejesi har turli (20-keste).
20-keste
1 "
Jilliq suw paydalamliwi, km3
Agimga qaraganda suw
paydalamliwi, %
J-l
Q>
SJ3
1970-jil
2000-jil
1970-jil
2000-jil
S
a>
.3
a
о
•s
в
"2 '2P
cd «
*сЗ
i *
U
li
w
m
a
Q
a
y
tim
siz
i
U
lu
w
m
a
Q
a
y
tim
siz
U
lu
w
m
a
Q
a
y
tim
siz
U
lu
w
m
a
1
Q
a
y
tim
siz
Evropa
3210
320
100
730
240
10,0
3,1
23,0
7,5
Aziya
14410
1500
1130
3200
200
10,4
7,6
22,7
13,9
Afrika
4570
130
100
380
250
2,8
2,2
8,3
5,5
Arqa
Amerika
8200
540
160
1300
280
6,6
2,0
15,8
3,4
Qubla
Amerika
11760
70
50
300
130,
0,6
0,4
2,5
1,2
Avstraliya,
Okeaniya
2390
23
12
60
30
1.0
0,5
2,5
1,2
Jami:
46540
2583
1552
5970
5930
5,8
3,4
13,0
6,7
Turli xojaliqlar boymsha, paydalanilgan suwlardin 10-30% i,
jiida kem hallarda 50% i pataslangan halda qaytqan boladi.
Rossiyanm turli qalalarinda sanaat, kommunal xojaliqlari
tarepinen har jili patas aqaba suwlar ashiq suw hawizlerine
taslanadi, Maselen, Moskva qalasi jilma 2300-2400 mln.t, Sankt-
Peterburg 1550-1600, Angarskiy 700-750, Krasnoyarsk 480-500,
basqa qalalar bolsa jilma 100-300 mln.t patas aqaba suwlardi
ashiq taza suwli hawizlerge taslaydi.
Planetamiz suwga jiida bay. Jer jiizindegi har adamga kiinine
3 litrden 700 litrge shekem suw kerek. Jane som aytiw kerek,
quriqliqtagi suw zapasi omn aylanip juriw processinde toqtawsiz
tiklenip turadi. Jer jiizindegi suwdm usi siyaqli kopligi, bazibir
waqitlari tawsilmaytugmday bolip korinedi ham bul jagday
adamlarda suw zapaslarina qaraganda biyparwa qatnasiqta
boliwma sebep boladi. Suw zapaslarina bolgan bunday natuwri
360
qatnasiq natiyjesinde XX asirdin ortalarinda bar suwlar kolemi
menen ogan bolgan talap ortasmda keskin kelispewshilik jiizege
keldi. Maselen, Qazaqstan boymsha aymaqtm 22%i vodoprovod
suwi menen tamiyinlengen bolsa, Qizil orda walayati 40, Batis
Qazaqstan - 7% ke vodoprovod ishimlik suwi menen
tamiyinlengen.
Dushshi suwdm jetispewshilik mashqalasi tomendegi lish
tiykargi sebepten kelip shigadi, yagniy:
1) Planeta aymagmiri tez pat penen osiwi natiyjesinde
suwdan paydalaniwdm intensiv artiwi ham juda kop suw
zapaslarin talap etiwshi xojaliq tarmaqlarinm jedel rawajlamwi;
2) Suwdan paydalamw ham daryalar suwlannm qisqanwi
natiyjesinde dushshi suw zapaslarimn kemeyip banwi;
3) Suw hawizlerinin sanaat ham paydalaniwdan shiqqan
patas suwlar menen pataslamwi natiyjesinde belgili mugdardagi
suwdin paydalamw ham dushshi suw zapaslarinan ketiwi
natiyjesinde jiizege keledi.
Suwdin pataslamwi degende ogan liy-ruzger ham sanaat
shigmdilar, awil xojaligmda isletiletugm mineral toginler,
pesticid, defoliantlar, kemelerden suwga tiisetugm jamlgi maylaw
zatlan,
maylar, suwda aqqan agash ham basqa zatlardm
shiriwinen shiqqan onimler tasirinde suwdin ximiyaliq qurami,
biologiyaliq qasiyetlerinin ozgeriwi tusiniledi.
Suw hawizlerinin neft mayi menen pataslamwi jiida qawipli.
Neft maylan suw betin qaplap, suwga kislorodtin otiwin
qiymlastiradi. Har jili diinya okeanina 2-10 mln. tonna neft tusedi,
1 t neft 12 km3suw betinde may perdesin payda etedi. Alimlardm
esaplawlarma qaraganda, dunya okeani suwlarm pataslawshi
zatlarinin 48% i daryalar arqali keledi, 30% i tankerlerden, 20% i
tabiyiy halda tiisedi, 0,05% i neft qudiqlan arqali payda boladi.
Qagaz - cellyuloza karxanalariniri shigindi suwlari da suwdi
erimeytugin zatlar ham talalar menen pataslaydi. Maselen, Baykal
koli jagasinda jaylasqan qagaz-ccllyuloza karxanasi kol suwm
pataslap barmaqta.
Asirese, ximiya zavodlari suwdi kop zaharleydi. Misali,
Tashkent walayatinda suwdi en kop mugdarda bilgaytugm
karxana - Shirshiq elektr ximiya islep shigariw birlespesi
361
esaplanadi, ol jilma 230 min. m3 patas suwdi Shirshiq daryasma
taslaydi. Bul oblast sanaat karxanalari (Kapralaktam, OzKTJM)
paydalamp taslaytugm suw mugdari, Respublika boymsha 76% ti
quraydi.
Almaliq, Shirshiq, Angren, Bekabad, Shimkent, Samarqand
qalalarmda en iri sanaat karxanalari bar, olarda zamanagoy
texnikalardan paydalanilmaqta, dep maqtanish etedi. Tuwnsinda
she? Tap usi qalalardih hawa-rayi jamanlasip, jil saym jasaw
ushm qolaysizliqlar tuwilmaqta. Shirshiq, Sirdarya, Ugam,
Angrennin halati bugin ashmarli. Suwi kun saym pataslamp, tiri
janlikleri qmlip ketpekte. Fergana oypatligmih jer asti suwlannan
neft onimlerinin iyisi, dami kelse, Samarqand suwlan fosfor
menen, Nawayi qalasi atirapindagi suwlar Nawayi metallurgiya
karxanalarinin turli shigmdilan menen toymgan. Sirdaryaga
taslangan Bekabad karxanalari aqabalan, Shirshiqtin patas suwi
ham
Sirdarya
walayat
paxtazarlan
aqabalarmin
tusiwi
natiyjesinde Sirdarya suwmin ekologiyaliq halati uluwma
ozgergen, yagniy daryanin joqari boliminde 1 1 suwda 250-300
mg duz bolsa, onm etek bolimi atirapmda 1-1 suwda 3,5-4 g duz
bar, onnan tisqan suwda 30 dan artiq turli ximiyaliq birikpeler
ushiraydi. Sirdarya suwi uluwma ishimlikke jaramaydi, hatteki
saligershilikte paydalanilganda salinin sipati paseyip ketken.
Jer asti suwlan da sanaat ham uy-ruzger shigmdilan, awil
xojahginda isletiletugin zaharli ximikatlar, mineral toginler, xlor
ham sulfat kislota duzlan, neft onimleri, vodorod sulfidi, ftor,
nitratlar ham basqalar menen pataslandi. Sanaat karxanalari,
avtomobil transportinan hawaga shiganp jiberilgen kukirt yaki
oksidi, azot oksidleri hawadagi igalliq penen qosilip, sulfat ham
azot kislotalarm payda etedi, jerge qar, jawm menen tusedi,
topiraqti buzadi, topiraq bakteriyalarm oltirip, topiraq payda etiw
processin joq qiladi.
Suwlardin pataslaniwi 2 turli boliwi mumkin: mineral ham
organikaliq pataslaniw. Mineral pataslaniwga mashinasazliq,
metallurgiya, neft, neftti qayta islew kan sanaati shigmdilan
kiredi. Bunday shigindilar quraminda qum, llayli, turli zatlar,
duzlar, kislotalar, siltiler boladi.
362
Organikaliq shigindilarga qusxana, kammunal xojaliq, teri,
qagaz-sellyuza, pivo-araq ham basqa karxanalardin shigindilan
kiredi. Bakterial yamasa biologiyaliq pataslawshi zatlar ham
organikaliq zatlar bolip, olarga har-qiyli bakterialar, ashitqilar,
zamarriqlar,
mayda
suw
otlan,
kesel
qozgatiwshi
mikroorganizmler kiredi. Suwdin pataslamwinda organikaliq
zatlardm ulesi kobirek, shama menen 60% ti quraydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
