Mamleketlik universiteti jumanov m. A

kiinnin 
jcdelliginin waqti menen 
terbelisinin sebebinen boladi dep shamalanadi. Biogeocenozlardin 
bunday ozgeriwleri kobinese 
onin 
6simlik bolimlerinde kobirek 
kozge tusedi.
Soobshestvolar sutkaliq ozgerislcrdih kushli korinisleri 
kundiz benen tun ekologiyahq faktorlardan temperatura, lgalliq 
ham basqalar keskin ajiralganda ^ana payda boladi. Mine usinday 
jagday 
Orta 
Aziya 
sahralanna 
tan 
esaplanadi. 
Sebebi, 
temperatura, lgalliq bul jerlerde tunde kiindizge qaraganda adewir 
jaqsi boladi, sonin ushm kundiz kiinnin ekinshi yaruninda jazda 
tirishilik bul jerlerde juda &ste boladi, barliq janli haywanlar usi 
waqitlan inlerine kirip yamasa osimlik shaqalari sayalannda,
307

---

asirese, seksewil, qandim, qum akaciyasi ham basqa osimliklerdi 
panalap, ortaliqtm kushli temperaturasi tasirinen qorganadi. 
Tiinde qumli sahralar janlanadi, yagniy bul jerdegi haywanlardin 
tirishiligi aktivlesedi. Bul ortaliq sharayatlannda kundiz tirishilik 
etetugin organizmler tiinde tirishilik etiwge otedi. Sutkaliq ritmler 
barliq soobshestvolarda bolip otedi, bul process tropikaliq 
zonadan tundraga shekem tarqalgan boladi.
Soobshestvolardagi dawirlik (ciklli) ozgerisler tek gana usi 
soobshestvodagi individlerdm jagdayi yamasa olardin aktivliginta 
ozgeriwine 
baylanisli bolip 
qalmastan, 
usi biocenozdagi 
individlerdm sanma, olardin rawajlaniw cikllerine, dawirlik 
(ciklli) koshiwine, ayinm awladlardm jil dawammda nabit 
boliwma ham usigan uqsas basqa faktorlarga da tiyisli. Jildin 
belgili dawirlerinde ayirim individler soobshestvonm tirishiligi 
dawammda ajiralip qaladi, jildin belgili dawirlerine shekem 
rawajlaniw basqishlari toliq otedi. Bugan misal sipatmda Orta 
Aziya shollerinde osetugin efemer ham efemeroid osimliklerdi 
korsetiw miimkin, bul osimlikler erte baharde topiraqta ham 
hawada igalliq jeterli bolganda toliq rawajlanadi ham jaz joqari 
temperaturasi tasir korsetiwi menen bul osimlikler nabit boladi. 
Dawirlik ozgeris keskin ortasha lqlimga tan bolgan zonalarda 
ayqm kozge taslanadi, asirese qis ham jaz mawsimleri ortasmda 
keskin ajiralatugm ormlarda bul process amgiraq seziledi. Biraq 
usi menen birge, bunday ozgerisler tropikaliq zonalarda da 
seziledi, sebebi bul jerlerde bir jilda kiin uzinhgi, temperaturasi, 
igalliq ham aziqliq rejimleri jiida az ozgeredi.