Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Nabit boliwshiliq (oliwshilik). 
Bul belgili dawirdegi olgen 
maqluqlar sam. Populyaciyadagi oliwshilik kop gana sebeplerge 
baylanisli boladi: osoblardin genetikaliq ham fiziologiyaliq toliq 
jaramhhgma, ortaliqtm qolaysiz fizikaliq jagdayinm tasirine, 
jirtqishlar, parazitler, keselliklerdin tasirine h.b. Tirishilik ciklinin 
har-qiyli basqishlannda bul faktorlardin tasir etiwi har-qiyli 
boladi. Tajiriybede populyaciyalarda oliwdin qanday banwin 
biliw ushm jasap qaliw kestesi duziledi (10-keste). Bul keste 
tiykarmda jasap qaliw qiysiq sizigi duziledi.
Tabiyattagi kopshilik turler ushm olim - jas organizmlerde 
olardm omirinin erte dawiri erinde erjetkenlerine qaraganda barha 
joqari boladi. Kop gana baliqlarda eijetken fazaga shekem
249

---

qoyilgan uwildiriqtm 1-2% gana jasap qaladi. Nasekomalarda 
qoyilgan mayekten 0,3-0,5% gana jasap ketedi.
Adamlarda da uzaq waqitqa shekem jas balalar 61imi joqan 
bolgan, medicina rawajlamwi menen olim birden kemeygen. Bul 
bolsa awladlar jasawshdiq qiysiq sizigi tipinin ozgeriwine alip 
keledi ham jer iuzi xaliq sammn artiwma yagniy «demografiyahq 
jardiwga» alip keldi.
10-keste
Kekliktin jasap qaliw kestesi
(Shverdpireger, 1968)_______ ___________
Jasi,
jiUarda
T u rler sam
Nabit
boliw,
%
Populyaciya
-dagi
sam kalar
ulesi
Tirishiliktin
ortasha
kiitiletugin
uzaqhgi,
jillar
Jas
basinda
tiri
qalganlar
Usi jasta 
nabit 
bolganlar
0
1000
850
85
0,50
1,0
1
150
38
25
0,47
2,9
2
112
31
28
• 
0,46
2,7
3
81
24
30
0,41
2,6
4
57
18
32
0,32
2,5
5
39
13
34
0,26
2,4
6
26
9
35
0,23
2,3
7
17
6
35
0,29
2,3
8
11
4
35
0,27
2,3
9
7
2
35
0,28
2,3
10
5
2
35
0,20
2,0
11
3
1
35
0
2,3
12
2
1
50
0
1,5
13
1
1
100
0
-
6liwshiliktin 3 tipi bar. 1-tipine putkil omiri dawammda bir 
formadagi 61im kiredi, yaki bir tegis nabit boliw guzetiledi, ol 
eksponencial qiysiq sizigi menen belgilenedi. Bul tipten 
oliwshilik hamme jastagi maqluqlarga birdey, tek gana optimal 
jagdayda mudami jasaytugm populyaciyaga tan. Bunday tiptegi 
olim juda kem ushiraydi, yagniy putkil omiri dawammda 
salistirmali kem nabit boliwi giizetiledi. Bul grafikte baslamw
250

---

ham
generaciyamn nol mugdarman baslap bir tegis tuwri siziq 
hasil qiladi.
2-tipi rawajlamwdm baslangish basqishmda joqari olim 
menen 
xarakterlenedi. 
Kopshilik 
osimliklerdin 
maksimal 
oliwshiligi tuqimnm ham nawshenin onip shigiw basqishmda jiiz 
beredi. Haywanlarda bolsa - lichinka fazasi ham jas awladlarmda 
gezlesedi. Bunday populyaciyalarda oliw qiysiq sizigi vertikal oq 
boymsha basmda-aq keskin paske tusip ketedi. Ulkeygen 
formalan jaqsi qorgalgan ham shidamli boladi.
3-tipi ulken jastagi, asirese qartaygan tiirlerde joqari bolip, jas 
maqluqlan salistirmah jagdayda az oledi. Bul tiptegi oliwshilik 
lichinkalan topiraqta, suwda, agash qabiqlannda jasaytugm 
nasekomalarda bolip, olardm jasaw jagdaylan qolayli ham sirtqi 
dushpanlannan jaqsi qorgalgan. Bul populyaciyadagi eh kem 
nabit boliwma alip keledi. Awladlar sanmm waqitqa baylamsligm 
belgileytugm bunday qiysiq siziq daslep gorizontal oqqa parallel 
halda, keyin bolsa tez paske iyilip tusedi.
Populyaciyadagi individlerdm tuwiliwi menen nabit boliwi 
arasmdagi panq jasawshanliq dep qaraladi. Joqanda aytilgan 
olimnin 3 tipi tiykarmda jasawshanliq qiysiq sizigi siziladi 
(34-suwret).
251

---