1. Evraziyaniń topiraq qatlamına ulıwma sıpatlama Evraziyaniń ósimlik dúnyasınıń ózine tán ózgeshelikleri

8 Lekciya. Tema - EVRAZIYANIŃ TOPIRAQ, ÓSIMLIK HÁM HAYWANAT DÚNYASI
1.Evraziyaniń topiraq qatlamına ulıwma sıpatlama
2. Evraziyaniń ósimlik dúnyasınıń ózine tán ózgeshelikleri
3. Evraziyaniń haywanat dúnyasına ulıwma sıpatlama
Evraziyanıń topıraq qatlamınıń tarqalıwı ózine tán ózgesheliklerge iye. Zattiń biologiyaliq aylaniwi júda áste bariwi, suw hám duz rejimlerin shegaralanǵanliǵi tundra topiraq payda boliwiniń ózine tán ózgesheligidúr. Iǵalli sharayatta organikaliq zatlar torfqa aylanadi. Zatlardiń qaytariliw reaksiyasi protsessleriniń rawajlaniwi nátiyjesinde topiraqta gleyleniw júzege keledi. Tundra topiraqlari ushin profil 30-50sm – qaliń bolmasliǵi xarakterlidúr.
Tundra zonasinda - zonal tip tundra - gleyli, tupraq. Soniń benen birge - batpaq gleyli, batpaq - torf-gleyli, shimli-otlaq, podzol-gleyli hám torfli podzol-gleyli topiraqlar ushiraydi. Topiraqlar kislotali hám kúshli kislotali reaksiyaǵa iye tiykarlar benen toyiniwi -20-70%. gumis muǵdari 2-7,5%, aziqliq elementleri kambaǵal. Usi topiraqlar tiykarinan arqa buǵishiliq ushin ot-jem bazasi esaplanadi. Jabiq hám ashiq gruntlarda paliz eginleri egiledi. Topiraq ónimdarliǵin asiriw ushin topiraqtiń biologiyaliq aktivligin asiriw, issiliq hám aziqliq rejimlerin jaqsilawǵa qaratilǵan jiynalislar ótkeriw.
Tayga toǵay-zonasi arqadan tundra, qublada tundra-toǵay dala zonasi benen shegaralanadi. Oniń maydani - 1150 mln.ga di quraydi hám batistan-shiǵisqa, arqada-qublaǵa qarap jdá úlken maydanǵa sozilip ketkenligi sebepli, tábiyiy sharayati da hár-túrli.
Topiraq payda qiliwshi ana jinislar - morenalar, flyuvioglyatsion, allyuvial jatqiziqlar, shógindi jinislar. ósimlikleri – toǵay, ot tárizli otlaq hám batpaq formatsiyalar tábiyiy sharayat túr-túrliligi hám úsh ósimlikler formatsiyasi zonada úsh tiptegi topiraq payda qiliwshi: podzol, shimli hám batpaqli protsessti rawajlantiriwǵa alip keledi. Zonaniń tiykarǵi topiraqlari. podzol, shimli-podzol, shimli-karbonatli,shimli-gley, torfdan ibarat. Podzolaniw protsessi asirese iǵalli moxli hám tutasqan iynejapiraqli iǵalli toǵaylar astinda jaqsi kórsetilgen.
Podzollaniw protsessinde topiraq profilinde loyqa bóleksheleriniń podzol qatlaminda kem, illyuvial gorizontinda kóp toplanadi. Podzol gorizontda kremnezem kópligi hám túrli oksidler benen kambaǵallasiwi xarakterli. Usi topiraqlarda gumis kem (-4%), oniń quraminda fulvo kislota tiykarǵi ról oynaydi. Aziqliq zatlar júda kem, kúshli kislotali (RN - 2,0-2,1), sińdiriw siyimi pás (9-11 mg-ekv.100 gr. Topiraqqa). Topiraqtiń tiykarlar menen toyinǵanliǵi joqari qatlamda 20-21%, páski qatlamlarda 45-73% ti quraydi.
Aziyadaǵı muzlanıw. Evropaǵa salıstırǵanda oǵada az bolǵan. Qaplap turǵan muzlıqlar tek arqa rayonlarda rawajlangan. Oraylıq bólimlerde tawlı muzlanıw ústem boldı. Toǵay floranıń saqlanıwına materiktiń shıǵıstaǵı sharyatlar jaǵımlı boldı. Kotlovinalarda pleytootsen aldı reliktli túrler saqlangan jánede Shıǵıs Qıtay hám Yaponiyada túr payda bolıwdıń jergilikli orayları qáliplesedi.
Oraylıq Aziyada muzlıqlardıń ketiwinen soń bul jerde sharayatlar payda bolǵan, olar kserofitlı ósimliklerdiń tarqalıwına jol ashtı. Sırt Aziyada eń jas Tibettiń florası esaplanadı. Bul flora, İndokitay, Gimalay hám Shıǵıs Aziyanıń orta tawlı hám bálent tawlı oblastlardıń túrleri esabınan payda boldı.
Jumsaq teńizlik klimat sharayatlarında keń japıraqlı toǵaylar túrleri boyınsha bay rayonlar menen parıqlanadı. Shıǵıs rayonlarda klimattıń kontenentallıǵı kúsheyiwi nátyjesinde keń japıraqlı ósimliklerge iyne japıraqlı túrler kosıladı. Fennoskandiya ústem bóliminde boreallıq tiptegi iyne japıraqlı toǵaylar keń tarqalgan. Túslik Evropa hámde Arabiyanıń hám kishi Aziyanıń jer orta teńizlikli jaǵlawları Jer ora teńizi flora oblastına kiredi. Bul oblastka máńgi jasıl kserofitlı toǵaylar hám putalıqlar formatsiyalaı xarakterli. Tábiyǵıy ósimlik qatlamı tek tawlı rayonlarda saklangan. Taw aldı hám tegislik rayonlarında tábiyiy ósimlik qatlamı mádeniy ósimlikler menen almaskan. Ústem bolatuǵın topırak qońır topıraqlar, izvestnyaklarda qızıl-qońır topırak.
Shıǵıs Aziya flora Oblastı hár qıylı túrdegi ósimliklerdiń payda bolıwınıń tiykarǵı oraylarınıń birewi hám rediktli ósimliklerge bay bolıp keledi. Keń japıraqlı hám iyne japıraqlı aralas japıraqlı toǵaylar xarakterli bolıp keledi. Ortasha mussonlı klimat sharayatlarında toǵaylı toyǵın-qońır topıraq hám shorlangan sur topıraq ústem boladı.
Toǵaylar menen qatar ósimlik qatlamın payda keltirip toǵaylı dala hám dala gruppirovkaları úlken rol atkaradı. Olar Mongoliyanıń Arqa-Shıǵısında hám Arqa Shıǵıs Qıtaydıń oraylıq bólimlerinde keń tarqalǵan.
Kashtan hám qara topıraq xarakterli bolıp keledi, subtropik mussonlı klimata máńgi jasıl lavrojarıraqlı toǵaylar rawajlanadı. Oǵada úlken territoriyada olar shabılǵan.
Oraylıq Aziyanıń hám Aziya aldı tawlıqlarınıń kópshilik bólimi İran-Turan floristikalıq oblasta jaylaskan. Onıń florası salıstırmalı kedey bolıp keledi.
Kóbinese yarım shóller, shóller hám bálent tawlı dala. Geypara uchastkalarda, tawlarda shırshalı-rix talı hám japıraqlı toǵaylar ushırasadı. Kópshilik territoriyaların kumlıqlar iyelegen.
Saxara-Araviya flora oblastı Araviya yarım atawı hám tómengi mesopotomiyanıń tropikalıq emes bólimin iyelep tur. Ósimlik katlamında yarımputalıqlı, shóller hám yarım shóller tarqalǵan. Topıraqlarınıń shirindisi az, taslı, qońır hám sur reńli topıraqlar tarqalǵan.
Evraziyanıń túslik hám túslik shıǵıs shetleri Paleotropik flora patshalıǵınıń quramına kiredi. Bul jerde planetadaǵı gúlli ósimliklerdiń eń áyiemgi florası toplanǵan. Endemikalıq floraǵa bay. Bul jerde eń kalıń tropikalıq musson toǵaylar ósedi, terekler porodalarınıń sanı bes mıńǵa shekem jetedi. Bárqulla ıǵallı hám ıssı klimata ferralitli unıraw qabıqta qızıl Sarı topıraqlar payda bolǵan.
Hind hám Hind Qıtay oblastlarııń florası bay hár qıylı bolıp keledi. Hind oblastınıń tábiyiy ósimlikleri Adam tárepinen qattı ózgertilgen, geypara xalıq tıǵız jaylaskan jerlerde saqlanbaǵan. Eki oblastta da toǵaylı formatsiyalar tropikalıq ıǵallı hám yarım japıraǵı túsetuǵın mussonlı toǵaylar tarqalgan. Hindistannıń hám Hindo-Qıtaydıń ishki platolarında savanna hám siyrek toǵaylar keń tarqalǵan. Topıraǵı qızıl reńli.
Dúnya júzindegi 640 miń áhmiyetli mádeniy ósimliklerdiń 400 niń Watanı Aziya.
Haywanat dúnyası. Evraziyanıń fawnası, flora sıyaqlı uzın hám qıyın rawajlanıw jolın ótti. Pleystotsenge shekem joqarı platsentarlıq sút emiziwshiler, qaltalılardı Túslikke hám Túslik Shıǵısqa shıǵarıp tasladı. Házirgi Evropanıń territoriyasında mamontlar, nosorog, arıslanlar h.t.b. bolǵan. Házirgi waqıtta bul haywanlar Afrikada jasaydı. Evraziyanıń klimatınıń suwıq bolıwına baylanıslı Arqa fawna keń tarqaladı. OraylıqAziyada suwıqlanıw menen qatar kurgaklanıu payda bolıp, ol aridlı faunanıń rauajlanıuına alıp keledi. Bul protsessler Gimalay taw sistemadan Túslikte rawajlanbaǵan, sonıń ushın Túslik Aziyada ıssılıqtı súyiwshi fawna saqlanıp kalǵan. Shıǵıs Aziyada keskin klimatlıq ózgerisler yaǵnıy shegaralar bolmaǵan. Arqa hám túslik fawnalardıń arasında kópir sıpatında bolǵan. Sonıń ushın fawnalar aralasıp tur. Mıs: tigr hám Arqa olen bir arsalda jasaydı.
Joqarıda kórsetilgen fawnanıń rawajlanıwınıń tariyxıy ózgeshelikleri Evraziyanıń házirgi zoogeografiya rayonlastırıwınıń tiykarında boladı.
Materik úsh zoogeografiya oblastında jaylaskan territoriyanıń basım kópshilik bólimi, Gimalay hám İemen tawlarına shekem Goloarktika zoogeografiya oblastı kuramına kiredi. Araviyanıń túsligi Efiopiya oblastı, Hindistan, Hindo-Qıtay, %ilippina hám Zond atawları Hind Malay oblastına kiredi.
Túslikte jawın shashın muǵdarı 800-1000 mm shekem kóteriledi. Muzdan bos jerler Arktikalıq shóller hám tundra iyelep tur. Tiykarǵı kózge túsetuǵın peyzaj yaǵnıy landshaft ósimlikler joq hám taslı jerlerden ibarat. Geypara uchastkalarında mox hám lishaynikler ushırasadı. Jazda ıq jerlerde polyarlı mak, gvozdika, kalnelomka gúlleydi. Haywanat dúnyası gedey; Ak ayu, Arqa suwını, Grenlandiyadan qoy ógiz alıp kelingen. Teńizleri sút emiziwshilerge bay.
İslandiya dáryaları muzlıqlardan azıqlanadı, tawlı tiptegi dáryalar 50 m biyiklikke shekem sarkıramalar ushırasadı. İslandiyanıń kólleri territoriyanıń 3 protsentin iyeleydi, jıllı kóller ushırasadı. Atawdıń kópshilik bólimin tundra iyelep atır, mox-lishaynikler gúlli ósimlikler ósedi. Dárya alablarında aqqayıń. mojjevelnikler ósedi. Atawdıń ishki tawlı oblastlaprın Arktikalıq yarım shóller iyelep atır. Jaǵalawlar boyındaǵı oypatlıqlar (Tuslik hám Batıs) okean boyındaǵı otlaqlar qoy hám kara mallar ushın ot bazası esabında paydalanadı. Sońǵı jılları İslandiyada toǵay egiw jumısları júrgizilip atır, Evropa shırshaları, Sibir listvennitsa. Akkayıń h.t.b. otırǵızılmakta olardıń ulıwma maydanı atawdıń maydanınıń bir protsentin quraydı. Haywanatlar dúnyasına kelsek gedey, lemming, pesetsler bar. Jaǵa boyındaǵı suwlar balıqqa bay (treska, piksha, sayda).
Soraw hám tapsirmalar

1. 
   Evraziya materiginde qanday tábiyat zonalari tarqalǵan?
   
2. 
   Evraziya materigindegi ósimlik hám haywanat dúnyasi tuwrali qanday túsinikke iyesiz?
   
3. 
   Evraziya materiginde tiykarinan qanday topiraqlar tarqalǵan?