Mamleketlik universiteti jumanov m. A

qorgamw, kobeyiw, balalarin osiriw, migraciya qiliw, aziq tabiw
Padam payda etiwshi usillarman birinde jolbasshi waqtinsha 
yamasa udayi boladi. Usi padadagi basqa barliq individlerdm 
diqqat itibari ogan qaratiladi. Jetekshi ozinin minez-qulqi menen 
hareket jonelisin belgileydi. Padadagi 
haywanlar jetekshige 
eliklep, hareket etedi. Padaga jetekshi etip tajiriybeli agza 
saylanadi. Misali, suwmlar padasinda qartaygan jastagilan baslap 
jiiredi. Olar basqalanna salistirganda migraciya waqtinda 
bagdardi jaqsi biledi, sebebi waqti-waqti menen bunday 
hareketlerdi jeke halda amelge asiradi. Arqa suwmlar padasmin 
18-20% in jetekshiler quraydi. Jetekshinin biologiyaliq ahmiyeti 
sonnan ibarat, bolek osoblardin individual qasiyetleri piitkil topar 
tarepinen paydalaniladi. Padamn ishinde «dominantliq-bagimw» 
qatnasi hukim siiredi.
31-siiwret. Shortan taslangan payitta verxovka toparmm manevn 
(R.V.Radakov, 1972)
Padadagi har bir individtin martebesi kopshilik sebeplerge 
qarap amqlanadi. Bunda haywanlardin fizikaliq kiishi, tajiriybesi 
ham tuqim quwiwshiliq sipatlan ulken onn tutadi.
Kushli ham tajiriybeli, nerv sistemasi bekkem bolgan 
individler kiishsiz individler listinen hiikimdarliq etedi. Ustinlik 
tiykannan aziqhqti paydalanganda, urgashisin tanlawda, padada 
hareketlengende payda boladi.
h.t.b.
243

---

Ustinlik qiliwshi jetekshisi bir qansha jumislardi orinlaydi. 
Atlar padasindagi jeteklewshi udayi hareketti basqanp baradi, 
padam 
qawip-qaterden 
saqlaydi. 
Solardan, 
jirtqishlardan 
qorgaydi, janjeldin aldm aladi. Qiyin sharayatlarda jolbasshilardm 
kopshilik turleri (Prjevalskiy atlan) jollardi tekserip koredi, bunin 
ushm olar padadan ajiralip joldi korip, qawip joqligm 
amqlagannan keyin, jane toparga qaytip keledi ham hareketin 
dawam etedi. Padadagi janjeller jolbasshmm qatnasi menen 
sheshiledi. Bul jagday maymillarda tislew yamasa baqlaw, 
jolbasshimn nazeri yamasa basin hareketlendiriwi menen tez 
arada oz sheshimin tabadi.
Padamn jetekshi menen minez-quhq qatnaslari juda quramah 
boladi. Jetekshilerge bir neshe liderler bagmadi. Jetekshiler 
padaga tuwndan-tuwri basshihq qiladi. Olardin basshiligi «huqiq» 
ham «waziypa», amawli signallar, qorqitiw, tuwridan-tuwn 
topihs jasaw menen amelge asadi.
Padamn ierarxiyali sholkemlestiriliwinde topar agzalan 
jaylasiwmm 
mzamli 
tartibi 
xarakterli. 
Bunda 
qorgamw 
waqtmdagi sholkemleskenlik, dem aliw waqtindagi jaylasiw h.t.b. 
Maselen, zebra semyasi padasinm hareketleniwi waqtmda aldinda 
barha garri baytali juredi, onm izinen daslep en jas buzawlan, son 
lilken jastagilari, izinen eresek zubrlar hareketlenedi. Jiiristin 
aqmnda aygir basshisi jiiredi.

---

32-suwret. Pavianlar padasmm juris tartibi (F.R.Fuente, 1972):