|
8.6. Haywanlar populyaciyasmm etologiyaliq strukturasi
Haywanlardin minez-quliq mzamliqlarin liyrenetugin amawli
ilim-etologiya bolip tabiladi. Bir populyaciya agzalan arasmda oz
ara qatnas sistemalan populyaciyanm etologiyaliq yamasa minez-
quliq strukturasi dep ataladi.
Haywanlardin minez-qulqi populyaciyadagi basqa agzalarga
bolgan qatnasma tan bolgan, jeke yamasa topar bolip tirishilik
etiw obrazina baylanisli
boladi. Populyaciyadagi osoblardin
birgelikte tirishilik etiw formalan jiida har-qiyli boladi.
Jalgiz bolip (jeke) tirishilik etiw.
Bul kopshilik organizmler
ushm tan bolip, bunda populyaciya osoblan tirishilik ciklmin
belgili dawirlerinde gana bir-birinen boleklengen boladi. Biraq
organizmler tabiyatta jeke halda jasawi mumkin emes. Eger
organizmler bunday halda jasasa, olarda kobeyiw bolmas edi.
Biraq
ayinm
birge
tirishilik
etetugin
turlerdin
oz-ara
munasibetleri juda kiishsiz boladi. Bunday jagdaylar, suw betinde
jasaytugm ham sirttan tuqimlanatugin ayinm individlerge tan. Bul
waqitta sheriklerdin (jubay) ushirasiwi shart emes. Misali,
aktiniya teniz haywanmda usilay boladi. Ishten tuqimlamwshi
turlerde de erkek ham urgashilardm ushirasiwi juda qisqa waqit
ishinde boliwi mumkin, bul jagdayda populyaciyanm (apiwayi
organizmlerde kletkalardin jup-jup qosiliwman ibarat jimsiy
processi) amelge asmwman bolek waqitta individler bolek
jasaydi. Kopshilik nasekomalardin tirishilik formalan, misali,
sasiq qomzda usilay juz beredi.
Bul turlerde arasmda osoblardin waqtmsha toplamwi bolip
turadi (qislawshi jerlerde, kobeyiw dawirinde h.b.). Maselen,
krapivnica gubelekleri kesh guzde hawli yaki basqa baspanalarda,
qonizlar ham agashlardm qurgaq qabigi arasma, llaqa ham
shortanlar suw aydm astmda qislawshi yamalarda. Bentos
haywanlarda bunday toplamwlar barha bolip turadi, maselen,
ustricali yamasa midiyali
bankalar, polixetler agregaciyasi
237
yamasa teniz jeludlarinm tarqahwi. Bunday omalasiwda suwga
shigaratugm jmisiy onimlerdin tuqimlamw miimkinshiligi artadi.
Bunnan songi populyaciya ishindegi qatnaslar eki bagdar
boymsha amelge asinladi: jmisiy partnerlar arasmda qatnastm
kiisheyiwi ham ata-ana h&m qiz awladlan arasmda baylanislardm
payda boliwi. Usmin tiykarinda populyaciyada semyalar payda
boladi.
Ata-ana juplan qisqa ham uzaq miiddetke, al ayinm tiirlerde
bir omirge diiziledi. Maselen, quslar arasmda teterev, gluxarlar
poligamli yagmy turaqli semyaliq jubaydi diizbey, bir neshe
samkalar menen juplasadi. Bir qatar liyrekler jabayi liyrek,
bizquyriqlar qislaw
ornmda yamasa uship otiw
waqtinda
tabisadi, al samkasi uyaga jatqannan son, erkegi oni taslap ketedi.
Kopshilik shimshiq tarizlilerdin erkek ham urgashisi uyalawdm
barliq dawirinde birge boladi. Quw, tima, kepterlerlerdin
semyaliq jubi uzaq jillarga saqlanadi. Aqquwlarda, hatteki egerde
jubayi nabit bolsa, basqa jubay tanlamay, sadiq bolip qaliw
yamasa ozin-ozi oltiriw, ayinm jagdaylarda jalgiz bas alip ketiw
qasiyetleri de baqlangan.
Haywanlarda jubaylarm tanlaw, aynqsha nekelik minez-
quliqlar menen otedi. Sekiriwshi ormekshilerdin erkegi samkasma
(oyin) tanca oynap bolip jetisedi. Erkeklerinin bunday minezi,
samkalardm jirtqishliq instinktin tormozlaw ushm islenedi.
Ormekshilerdin keyingi
minez-quliqlan
har-qiyli:
hamme
narselerdi jewshi kopshilik tiirlerde erkegi nasharinm jims jolma
spermasm
kirgizgennen
keyin
ошй
qurbanma
aylanadi,
juwinwshi Lucosidae turleri juwrnp aste qutlladi. Kopshilik
Salticidae sekiriwshinin erkek ham Urgashisi aste tarqasadi,
Dictinidae semeystvosimn bir qatar tiirleri bir uyada bir neshe
waqit jasaydi.
Jmiysiy partnerlardi tanlaw arasmda haywanlar populya-
ciyasmda konkurentlik qatnaslardm kiisheyiwi menen jiiredi.
Kobeyiw aldi dawirinde koplegen tiirlerde semeclerdin urisiwi,
ritual
demonstraciyalar
ham
basqa
da
konkurentlerinin
saplastinhwina bagdarlangan arnawli minez-quliq tipleri payda
boladi.
Bul
soqligisiwlar
arasmda
qarsilasimn
qatti
jaraqatlaniwina alip keledi, adette olardin birewin samka
238
' jaylasqan maydannan quwiw menen sheklenedi. Buxara suwinlan
jilma bir marte kobeyiw dawirinde erkekleri «sawash» otkizedi.
Bul sawash urgashilarma talasiw jarisi bolip, erkekleri kush
sinasadi. Jenip shiqqan erkekleri atirapma bir neshe urgashi
suwinnan ibarat <фada» sholkemlestirilip, bir pada bolip jasaydi.
Padada 15-25 bas suwm ushirasadi.
Solay etip haywanlar populyaciyasmda kobeyiw aldi dawiri
osoblar arasinda aktiv izleniw ham qatnastm birden kusheyiwi
menen xarakterlenedi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
