Mamleketlik universiteti jumanov m. A

morfofiziologiyahq indikator usilinan 
paydalaniladi. 
Bul usil 
jardeminde haywanat denesinin awirligi, aymm organizmlerdin 
tabiyiy zonalar ham ortahq faktorlarma baylamsli halda ozgeriwi, 
formalarmin lilkeygenligi yaki kishireygenligi uyreniledi.
Organizmlerdin san korsetkishlerin uyreniw. 
Ekologiyahq 
izertlewlerde organizmlerdin sam ham olardm ozgerip turiwm amq 
biliw ulken ahmiyetke iye. Organizmler mugdan vizuai esapqa 
almganda, olardin malim ormda, duris bagdarda yaki malim 
kolemdegi suwdagi mugdari amqlanadi. Maselen, geobotanikada 
belgili bir jerdegi 6simliklerdi esapqa aliw, gidrobiologiyada - teniz, 
okeanlardan «dnocherpateller» jardeminde suw tubindegi llay tartip 
alinip, onm ishindegi organizmler qurami ham sam amqlanadi. Suw 
qatlamman plankton halda jasawshi organizmlerdin tiirler qurami, 
biomassasi amqlanadi.
Organizmlerdin mugdann esapqa aliwda toliq ham tallap esapqa 
aliw bar. OrganizmleT mugdann toliq esapqa ahw laboratoriya 
sharayatinda mikroorganizmlerdi, suw otlarmin kletkalarin Petri 
ldismda ostirip, arnawli esaplaw kameralannda alip banw mumkin. 
Tabiyiy sharayatta organizmlerdi toliq esapqa ahw ushin onnlar 
amqlanadi ham sol onnda ushirasatugm organizmler mugdari 
uluwma 
maydanga 
kobeytirilip 
(1,3,5,10,50,100 
gektar) 
organizmlerdin uluwma mugdan, olardin biomassasi shiganladi.
Ekologiyada, asirese, osimlikler ushm geobotanikaliq usildan 
ken paydalaniladi. Onda organizmler samnih molligi (kopligi), bir 
turdifi ekinshi turden ustinligi, ushirawi, qaplami, organizmlerdin 
payda etetugm biomassasi, olardin onimdarligi siyaqli bagdarlar 
esapqa almadi.
Tajiriybe izertlewshi tarepinen jaratilgan sharayatta baratvgsr 
belgili tabiyiy processti baqlaw. Tajiriybede belgili obyektke 
(individ, populyaciya, biogeocenoz) tasir etip atirgan faktor kushinin 
artiwi yamasa azayiwi ulgi menen sahstriladi. Tajiriybe natiyjeleri 
haqqmda korsetkishlerdin ozgeriwine qarap juwmaq qilmadi. Bum
23

---

albette lilgi menen salisitinw zarur. Tajiriybe hesh waqit 
sahstmwlarsiz alip banlmaydi.
Ilimiy-izertlew junnslari laboratoriya ham dala sharayatlarmda 
alip banladi. Dala sharayatinda alip barilatugm tajiriybelerge misal 
qilip turli awil xojaligi osimliklerin suwgariw, toginlew tasiri, 
topiraqqa har-qiyli usillarda islew beriw menen zfiraatliliktin 
ozgeriwi, sonday-aq har-qiyli ekologiyahq faktorlardin haywanlar 
onimdarligma tasiri siyaqlilardi korsetiw mumkin.
Ekologiyahq 
ilimiy-izertlew 
jumislannda 
laboratoriya 
eksperimenti keri jayilmagan, sebebi laboratoriya sharayati tabiyiy 
sharayatqa toliq tuwn kelmeydi. Tiri organizmlerdegi tirishilik 
processlerdin aymm tareplerin laboratoriya sharayatinda amqlaw 
mumkin. Laboratoriya sharayatinda alip barilatugm ilimiy-izertlew 
jumislarma misal qilip G.F.Gauzenin infuzoriyalarda alip bargan 
tajiriybe natiyjeleri tiykarmda tiirler arasindagi qarama-qarsihqti joq 
etiw principlerin alsaq boladi.
Biologiyaliq baqlawlardi duns alip banw, dala ham laboratoriya 
tajiriybelerinin qanday qoyihwi, tajiriybe ham baqlaw variantlan, 
tajiriybe natiyjelerinin aniqligi ham basqalar tuwrali toliq pikirge iye 
boliwda gana, yagmy bunday metodologiyaliq tusinikke toliq iye 
bolganda gana oz isinizdin tabish shigiwin amelge asirasiz.
Hazirgi zaman sharayatinda ekologiyahq izleniwler qatar 
teoriyahq ham ameliy maselelerdi sheshiwde zarurli rol oynaydi.
Organizmler sanmin dinamikasi, mawsimlik rawajlaniw, 
paydali ham ziyanli tiirlerdin tarqaliwi ham klimatlastmw, kobeyiw 
ham tarqaliwin aldinan amqlaw, bulardin hammesi hazirgi 
dawirimizdin ekologiyahq maseleleri esaplanadi. 
Bulardi islep 
shigiw ushm albette dala, laboratoriya ham eksperimental baqlawlar 
bir-birin oz ara toltinp ham bir-birin baqlawlan kerek.