|
3. Tarmoqni iqtisodiy prognozlash usullari va modellari.
Ta’kidlangandek, prognozlashtirish usullari, obektni prognozlashtirish tadqiqotlarini, prognozlarni qayta ishlashga qaratilgan. Tarmoqlarni prognozlashda iqtisodiy jarayonlarni prognozlash uchun foydalaniladigan barcha prognoz usullaridan foydalaniladi. prognozlashtirish usullarini qay birini qo’llanilishi odatda prognozlash yonalishiga bogliq.
Me’yoriy yondashuvda texnik iqtisodiy korsatgichlar usulidan foydalanib, biriktirilgan meyorlarga asoslanadi, u esa ilmiy texnik taraqqiyotining yo’nalishlari va uning tuzilmaviy siljishlarini ko’rsatadi. Rivojlanish maqsadlarini aniqlash va ularni vazifa sifatida shakllanishi uchun tajriba baholarini maqsadlar daraxti matritsasidan foydalanib tizimli-struktura usuli orqali tahlil qilinishi mumkin.
Tadqiqot yondashuvida asosan quyidagi usullardan foydalaniladi: matematik statitika usuli, shu jumladan vaqt qatorlarini ekstropolyasiya usuli, statistik bog’liqlik, ishlab chiqarish funksiyasi; tadqiqot va analogli usuldan, shu jumladan, morfologik modellashtirish va tasodifiy izlanish; ekspert va patent axborotlarini olish uchun asoslangan usullar. Optimal echimni topgandan song, ayniqsa resurslarni taqsimlashda, texnik-iqtisodiy va tizimli-strukturali tahlil usullari bilan bir qatorda chiziqli va dinamik prognozlashtirish usullaridan foydalaniladi.
Prognozlashtirish usullarga qarab prognoz ko’rinishlariga ta’sir korsatadi, prognozlash obektining murakkablilik darajasi va boshqa omillar tasir ko’rsatadi. Sanab o’tilgan prognozlash usullaridan ko’pincha texnik iqtisodiy hisobotlar, struktura tizimi tahlili, ekstropolyasiya, ekspert baholash, matematik modellashtirishdan foydalaniladi.
Texnik iqtisodiy hisobotlar. Ularning asosida resurslar va mahsulotlarning iste’mol me’yori harajatlarini statistik-tajriba usulidanhisobot materiallari yordamida me’yorlar ishlab chiqiladi. Ushbu usulning kamchiligi shundaki, ishlab chiqarish korxonalarida texnika texnologiya rivojlanishi inobatga olinmaydi. Shu sababli, ushbu usuldan qisqa muddatli prognozlashda me’yorlarni mavjud emaslik sharoitida, me’yorlarni belgilash uchun foydalaniladi.
Analitik hisobotlar usuli barcha texnika, texnologiya va ishlab chiqarish korxonalarining mavjud quvvatlarini inobatga olib meyorlarni belgilashda foydalaniladi. Bu usul yordamida kopi bilan 5 yillik meyorlarni belgilash mumkin. Undan kop muddatda meyorlarni belgilash noaniqliklarga olib keladi. Shuning uchun analitik-hisobotlar usulidan aniq o’rnatilgan meyorlarni uzoq muddatda prognozlashda boshqa matetmatik usuldan foydalaniladi, ular yordamida istemol dinamikasini modellash imkonini yaratadi, bu bilan texnik-iqtisodiy usulning kamchiliklari bartaraf etiladi. Bu usullar qisqa va o’rta muddatli prognozlashda foydalaniladi. ayniqsa qisqa muddatni prognozlashda iste’mol dinamikasi qatoridan foydalaniladi. istemol va talabni dinamik qatorlari yordamida 1 yillik prognozlashda korrelyasion va regression tahlildan ham foydalaniladi.
Tarmoqni prognozlashda tizimli yondashuvdan foydalanilib, ular prognozning ishonchliligini oshiradi. Shu bilan bir qatorda tarmoq butun iqtisodiyot ishlab chiqarishning bir qismi sifatida qaraladi. Iqtisodiyotning ajralmas qismi sifatida birinchidan mahsulot istemolchisi sifatida, ikkinchi tomondan tarmoq o’zining kerakli resurslarining istemolchisi sifatida.
Tarmoqlarni prognozlashda turli xil manbalar axborotlaridan foydalaniladi, ular quyidagilar: tarmoqning ilmiy texnika holati haqida statistik ma’lumotlari, tarmoq ichidagi tarmoqlar holati, tarmoq korxonalari holati, meyoriy texnik hujjatlari uslubiy adabiyotlar va boshqalar. Barcha axborotlar zamonaviy usullar yordamida qayta ishlanadi, bu bilan uni talablariga javob beradigan darajaga olib kelinadi. Buning asosiy omili sifatida tarmoqda prognozlashtirishni yuqori darajada tashkillashtirilishiga bogliq.
Tarmoqlarni iqtisodiy prognozlash kompleks xususiyatiga ega, ya’ni u butun iqtisodiyot doirasida olib boriladi. Uning asosiy instrumentlaridan biri prognozning uzluksizligidir, prognoz axborotini uzluksizligini taminlaydi, o’zgarishlarni inobatga olib prognoz jarayoni va natijalarini ishlab chiqiladi. So’ngi navbatda prognozlashtiriladigan obektga tizimli tarzda yondashish, sohadagi ilmiy texnika ozgarishini doimiy kuzatish va uni tahlil qilishdir. Uzluksiz tizimli prognozlash tarkibida tizim osti jihatlari mavjud bolib, ular quyidagilar: axborot taminoti; iqtisodiy va ilmiy texnika yutuqlarini kuzatish; tarmoqlarni xususiy prognozlash; prognozlash jarayonini uslubiy-tashkiliy taminlash.
Prognozni shakllantirish va ishlab chiqishda bir qator mutaxasislar yordamida olib boriladi. Prognozlash maxsus xizmatining bu yerdagi vazifasi, ushbu jarayonni tashkil etish, bolimlar ortasidagi axborot almashinuvini taminlash, mutaxasislarni prognoz nazariyasi bilan oqitish; prognozni shakllantirish, prognoz uslubiyoti va uslubiy taminotini taminlash va boshqalar.
Iqtisodiy prognoz obektilariga qo’yiladigan talab bu prognoz srukturasi va tashkil etuvchilarini tuzish. Har bir iqtisodiy prognoz ozida: qisqa prognoz yo’nalishi tahlili; uning zamonaviy holati; kelajakda rivojlanish yonalishi; prognozlash davrida sodir boladigan muammolar va ularning yechimlari natijalarini amaliyotga tadbiq etish; olib borilayotgan ilmiy izlanishlar, tajriba izlanishlar va ularni prognozlash davrida va undan tashqarisida kutilayotgan natijalar; fundamental tadqiqotlarni baholash; berilgan vaqt oraligida prognoz natijalari, takliflarini korib chiqish, ushbu natijalarni ijtimoiy va iqtisodiy oqibatlarini baholash. Prognoz qilingan natijalarni amaliyotga tadbiq etish uchun har bir prognozga quyidagilar zarurdir: berilgan davr mobaynida sodir bolayotgan asosiy voqealarni aniqlab, prognoz natijalariga ta’sirini aniqlash; prognoz natijalarini eng yaqin va eng uzoq amalga oshish davrini va ushbu vaqt ozgarishiga tasir etuvchi omillarni aniqlash; prognoz jarayonini ishlatilish sohasini yoki umumiy sohasini prognozlatirilayotgan obektga boshqa obektlar tomonidan ichki va tashqi tasirini sifat va miqdor jihatdan aniqlash; prognoz natijalarini amalga oshirish uchun kerak boladigan xom-ashyo, energiya, mehnat va moliyaviy resurslar hajmini aniqlash; prognozlash natijalarini texnik iqtisodiy va boshqa ko’rsatgichlar bo’yicha baholash.
Do'stlaringiz bilan baham: |
