Мамлакатимиз раҳбари И

Шажснанг ўзига боғлиқ бўлган соф маънодаги исихологик мотивлари мотивацион деб аталиб, улар ипгчининг бевосита иш фаолияти давомида ишга сафарбарлиги ва фаоллиғини шакллантириб, уни ишга уядайди, яъни улар ички мотивлар ҳисобланадн. Масалан, уларга:
— ишчининг мехнат юту^ларн кирадики, улар маъқул шарт—шароитларда бутун иқтидорини намоён этиш учун шарт бўлиб, унинг шахсий лаёқати ва қобидиятлари туфайли орттирган малакаси ва шу туфайли қўлга киритган ютуқлари уни кўпинча бошқа қийинчиликлар ва тўсяқларга қарамай, самарали ишлашга, топшнриқлар ва берилган масъулиятларга онгли ёндашишга ундайли;
— ишчи мехдатинивг ^алрланиши. аслида мез{нат
нп^^арининг ташқаридан қўллаб—қувватланишини субъеетив
тарзда англанишидир. Демак, корхонада хдр бир ходимнинг
бажарган ишига берилган доимии, ўринли, объектив баҳо
меҳнатнинг қадрланиши сифатида идрок қилмнади ва бу -
ҳақиқий мотивацион кучдир;
- шахсга берилган эрк^нлнк ва мустакилликлар ҳам янгача
иқтисодий муносабатлар шароитида жуда мухим. Ҳар бнр шахс ўз
устида мустақил ишлаш ва меҳнат самарасини шахсан аяглаш учун
маълум маънода мустақилликяи ва эркинликни хоҳлайди.

Мустақилдик махсулининг корхона манфаатларига мослиги ишчи ходимни янада илхомланиб. янги куч билан ишлашга сабаб бўлади;
~ хизмат ^озасидар Ўсшд имконияти аввалги мотивга бовосита боғлиқ бўлиб, ҳар бир шахс ҳам монотон шпдан чарчаган каби бир ўринда ишлашдан психологик жихатдам чарчайди, пгунинг учун жамоадаги анъаналарда ҳар бир ишнинг салмоғи ва малакалар ошиб борвшянинг ўз ўрнида холис бахоланнши субъектив равишда профессионал ўсиш имкониятлари тугрисида тасаввурларнинг шаклланшпига сабаб бўлади ва шахсни фаоллапггирувчи мотив сифатида ахдмият касб этади;
— профессиояал и^ҳфрат ~~ хар қандай яхши ишлаб
чиқариш шарт — шароитларининг маҳсули сифатида шахсда янада фаолроқ меҳнат қилиш кўникмаларини шакллантиради ва орттирилган хар бир яаги, муҳим малака ва бнлимлар шахсни янада яхигароқ ишлашга, ижодиЙ мехнатта ундайди;
■*■ меҳнатнанг ижодий вя ^нзи^арлц эканляги — бир томондан корхона томонидан меҳнат мазмуни ва унинг омилларини ўзгартириш ҳисобига амалга опшрилса, иккинчи томондан, ходимдаги креактив сифатлар, мехнатта ижодий, яншча ёндаша олиш, ўз устида ишлаш қобилиятига бевосита боғлиқ.
Шундай қилиб, юқорида келтирилган могивлар мажмуаси шпчи — ходимни тпга ундовчи ичкя ва татқи сэбаблар бўлиб, биз бу рўйхатга яна қўшимча псцхологик мот иадардан қуйИАашларвни қўжишни хохлардик:
— ишсиа қолиш, одамлардан ажралпб ^олишдан ^ўрунш х.исс> куч/.и психологик мотивлардан бўлиб, бу хис ^ар бир ишчи ёи. ходимда бўлади, профессиояал маҳорат чўздисига чиққан ходммда х^м ручан жаиоадан ажралкшнинг оқибати, ишснз қолиш хақидаги оғир тасаввурлар бў-\адики, у хам ўз ишига садоқат, онгли ва масъулият билан шпга ёндашувни талаб қилади;
— внж^лон — кўшдалик қатори ишлаш ва бошқалардан дурустроқ ишлашга ундовчи ҳиссий ҳолатнинг кўрсатгичи бўлиб, у шахсни ўз меҳнатндан ва хамкасбларининг унга муносабатларидан қониқипш ва ижтимоий манфаат яуқтаи яазаридан яхши ишлашга ундовчи мухвм Воситадир;
— нцпшпгг жозибаси туфайли уни ёқтириш ва унга қизиқиш — бу ҳиссиёт шахснинг ишга хиссий ёндашув муносабати маҳсули бўлиб, унинг шахсий манфаати бнлан уйғунлигиа^: белгнловчи омилдир. Чунки иш жозиба касб этиши учун ушшг асосий жиҳатлари шахсга маъқул бўлишн ва у бундан қониқяши шарт, охирги ҳолат ишга қизиқишни ва униш* доимнй "қизиқтирувти" элементлари бўлишини тақоэо этади.
Шундай қилиб, юқорида саваб ўтилган мотивлар мехнатнинг субъекти бўлмиш шахсни ишга ундовчи ва мехнат операцняларинн муваффақиятли бажаришга психологик жиҳатдан ҳозирловчи психологик шарт—шароитлардир. Улар комплекс тарэда одамни меҳнат фаолиятига сафарбар қилади ва меҳнатга муносабати характерини белгилайди.
Шахснинг ижтимонй-психологик хусусиятлари ва ички имкониятлариви ўрганиш муаммоси
жараёнвда вамоён бўладиган ва бевосита унинг оқибати хисобланмиш сифатлардан бири — бу меҳнатта лаёқат, меҳнатсеварликдир. Бу — инсоннинг ишга яроқлнлиги ва ишлаш қобилиятига бевосита алоқадор сифатидир. Лекин психологиядаги ишга қобилият тушунчаси бнлан иқтисоддаги ишга яроқлилмк тушунчаларн бир —бирига яқин бўлса —да, улар ўртасида маълум фарқлар бор. Агар психологая ишга қобилиятлиликни шахснинг индивидуал сифати тарзида унинг ишдаги муваффақиятлари гарови ва кафолати сифатида ўрганса, ишлаб чиқариш жараёнида ишлатиладиган ишга яроқ.\илик ёки қобилият — ишдаги шарт— шароитларга мос тарзда мехнат фаолияти жараёнида намоён бўладиган психофизиолошк холат сифатида қаралади. Бу нарса, айнш$са, бир хил монотон иш жараёнларида одамнинг меҳнстга яроқлилик — қобилиятлиляги туғрисида гап кетганда, айниқса яққо^л кўзга ташланади. Масалан, психологик қобилият доимо ижодий юксалишлар, ўзгалардан сифат жм^атдан фарқли ишлай олинган назарда тутгани учун ҳам ишлаб чиқаршедаги монотон ишга қобилликни инкор этади- Демак, шахсдаги ишга яроқдилик ёки — қобилият тушунчаси ҳақида гап кетганда, уни кенг маънода тушуниш ва бу сифатни инсон фаоллигининг барча даврлари ва босқичларини назарда тутган ҳолда тасаввур қилиш, унянг умр давомида тажриба ва шахсий ривожидаги сифаг ўзгаришларини таъминловчи омил сифатида қараш тўғрироқ бўлади.
Шундай қилиб, шахс мехнат фаолиятининг бутун даврида унинг ишга муносабати ёки иш шароитларининг ўзгаришига мос ҳолда фаолият кўрсатгичларининг ўзгариши ишга яроқлиликнинг икки асосий сяфати ~ ўзгарувчанлига ва мослашувчанлиги туфайли ахамиятди эканлигини унутмаслик лозим. Оддий мисол: одам эрталаб ўзи учун оддий, доимий бўлган ишга киришиб олгунча бўлган ишга яроцляляк билан кўникяб, киришиб ишлашня бошдаган пайтвдаги яроқлилкк ўртасида фарқ бор, албатта. Шуниси характерлики, одам ўзини у ёки бу фаоляятга қанчалик ўргатган сари, унинг ишлаш қобилияти ҳам бевосита ортиб бораверади. Шунинг учун ҳаи ўз ишининг "шайдоси" деб аталадиган тоифалар доимо ишига совуққон,\ик билан қарайдиган — "қ'л учида иш қилалиган" ишчи — ходимлардан айнан шу сифатлари билан ажралиб турадилар. Вундан хулоса шуки, аввало ҳар бир касб эгасида айнан ўз касбига меҳр — муҳаббатни уйғота олиш, эарур ижтнмоий — психологик установкалар бера олиш қанчалик катга тарбиявий аҳамият касб этса, иш жараённда ўша мехнат туридан манфаатдорлихнинг англаншц даражаси ва унинг шахсга "йрнпи" меҳнатга яроқлилик иа меҳнатсеварлик сифатларининг ривожланиши учун зарур шартдир. Бунга эса маълум кўникмалар керак. Масалан, баъзан шундай ҳолат бўладики, ишчи ёки ходимга бир ишни ниҳоясига етказмай туриб, янги тошпириқ бернлади. Ҳали бир ишни тугатааганлиги сабабли янги иш унга снраям "жозибали" туюлмайди. Қолаверса, у ўзини мажбур қилиб, янги топшириққа кўчган тавдирда ҳам ҳалиги "тугалланмаган" эскв иш унинг диққатидан ўчмайди, оқибатда у янги ишни ҳам маромида бажара олмайди, иш сифати паст ёки кўнгилдагидай бўлмайди, шунинг учун ҳам энг лаёқатли ишчига ҳам янги топшириқ беришдан аввал унинг айви дамда вима бнлан бандлиги ва уни қачон реал тамомлаши билан қизиқшп шарт. Агар, мабодо конкрет топтирикдан сўнг ходим ёки ишчи бўш қалса ^вм, ўша одамни янгн ншга қисқа фурсатда жалб этапш мушкулроқ бўлади,
Шахснинг ишга лаёқати ва ярокдилиги даражаси кун мобайнида ўзғариб туради. Масалан, соат кечки 19 дан кейин ёки кеч соат 22 дан кеЙин шп сифати барибир паст бўлади, одаМ психологик танг ҳолагни бошидан кечиради, бу унинг диққати ва бошқа жараёнларнда ўз аксини топади.
Меҳнатсезарлик сифатннинг яамоёв бўлишига жамоада ишчи—ходимлар учун яратилган модаат шароитлари, умумаг^, табиий шарт—шароитлар з^ам бевосита таъсир қилади. Масалан, Ўзбекистон шароитнда жазирама ёздо куз ёки баҳорга нисбатан ишга яроқлилик пасаяди, бунга ҳаво ҳарорати таъсир қиладк. Тўғри, ҳозирда кўпгвна корхоналар ва ташкилотларда ушбу омилнинг салбий таъсирини олдиии олшп учун махсус совитгнч мосламалар ўрнатилган. Лекин текширишдарнянг кўрсатишича, умуман ёэ ойи бошқа даврларга нисбатан кяши меҳнат фаоллягига таъсир қилади, шунинг учун ҳам қшилоқларда ёз ойларида куннинг узунлипши зргсобга олиб, иш эрталаб тонгдан то соат 11 ларгача ва сўнг соат 17 дан кейия деярли кун ботгунча этиб белгилэнади.
Лекин шахснинг меҳнатга нжобий муносабатини белгиловчи муҳим нарса — бу меҳнат жамоаларвдаги одаклар ўртасидаги ўзаро муносабатлардир. Халқимиз психологиясида ҳам "ён қўшнинг — жон қушнииг" ибораси борки, бу нарса ишлаш шароитига ҳам бевосита алоқадордир. Самимий, инсоний муносабатларнинг устивор бўлиши жамоалардаги ходимларнв шундай ўзига жалб зтадики, бу жамоадаги айрим аъзоларнинг авторитети — обрўси шахсни меҳнатга сафарбарлигини таъминловчи манба ролини ўйнайди. Халкимиз тилида машҳур бўлган "Ун сотиб олма, қўшни сотиб ол" деган мақоли бир ме^нат жамоасида муҳим ишлаётган кекса авлод вакиллари учун айниқса, хосдир. Шунинг учун ҳам жамоалардаги маънавий — маърифий ишлар, улар самарадор.шги биринчи навбатда кишилар ўртасида соғлом инсоний муносабатлар муҳнтини шакллантира олади, бу нарса меҳнатга онгли муносабатнинг кучли омиллариданднр. Чункн жамоадагй яхши муқит шахсга ижобий таъсир этипш оқибатида унда ривожланши, ўсиш кузатилса, акс ҳолатда эса шахсда тормозланиш, ривожланмаслвк, одамовилик, яккахоллик, ёки изоляция холати юзага келиши мумкинлипши кўп кузатганмиз.
Жамоадаги соғлом ўзаро муносабатлар, табиий, ҳар бир шахсдан маълум ижтимоий — психологик сифатлар бўлшиини талаб қилади. Бу сифатлар аввало бевосвта мулоқот жараёнида шаклланадиган ва айнан шу жараёнда намоён бўладиган сифатлардир. Улар ижтимоий психологияда умумий холда коммуникатив сифатлар деб аталэдя. Бу сифатлар шахснинг турли ишлаб чиқариш вазиятларида мулоқот ва муомала жараёнларида „ намоён бўладиган сифатлари бўлиб, уларни айрим тадқиқотчилар сифатлар дсб аташса, айримларя уларнн қобилиятлар ҳам деб аташади. Масалан, ВАЛабунская бу ўринда "перцептив қобилиятлар" атамаларини ишлатса, А.А.Бодалев — "хиссий хамдардликка тайёрлик", Ю.Жуков - "кузатувчанлик", "зийраючш" сифатлари, Г.Олпорт — "ўзгаларяи баҳолаш чобилиятлари" каби атамаларни қўллайди. Рус олими Г-Андреева уларни умумлаштириб, «коммуникатив сифатлар» дсб аташни афзал кўради ва бундай ёндашув анкқроқ ва предметлироқдяр. Зеро, шахснвнг айнан ўзга,\ар билан ҳамкорликда ишлаши жараёнида намоён бўладиган сифатлари ушшг ижтимоий-психологик сифатларндир ва улар айнан ўзаро муносабатлар — коммуникация жараёнида намоён бўлади. Бу сифатларни билиш зарур, чунки улар ўша ҳамкорликдаги фаолиятнипг самарадорлигига алоқадорлиги бклан характерлидир. Демак, ишлаб чиқариш самарадорлиги энг аввало шахснинг ўзига ўхшаш бошқа шахслар билан биргаликда умумий ишни бажара оляши, ўзаро бирдамлик ҳиссини идрок эта олиши, жамоа қарорларини биргалиқаа қабул қила олиш, биргаликда турли зиддиятларни бартараф эта олиш, ўзидаги индивидуал ишлаш услубига бошқаларни ҳам бўйсундира олиш, янгиликларни ўзлаштира олиш каби қатор сифатлар ва қобилиятларга бордиқ. Бу сифатлар ўша шахс фаолият кўрсатаётган жамоа ёки ишлаб чиқариш ғуруҳидаги айрим нормаларга боғлик. Агар гурух шахс нмкониятлари ва сифатларини ўзидаги нормаларга зид ёки номаъ^^ул, деб топса, демак, уларнинг намоён бўлишига йўл 1(ўймайди, акс ҳолда, уларнинг янада ривожланшпи ва ҳар доим такомиллашиб намоён бўлишига имкон беради. Демак, уларни гуруҳий нормаларга боғлиқ сифатлар хам деб аташ мумкин экан. Шунинг учун ҳам шахс сифатлари ҳақида гагг кетганда, психология фани айнан шахсдаги фаол мавқйни ёқлайдики, уларнияг намоён бўлишига имкон берадиган шарт — шароитларни эса иқтисодиёт фани ўрганиши ва ўз ўрнида зарур тавсияларни биргаликда ишлаб чиқиши керак.
Одамнинг жамиятда турли ишлаб чнқариш вазяятлардаги ўрни ва бунда намоён бўладиган ижтимоий ~ пснхологик сифатларни ўрганганда, Ғарб психологлари, масалан, Ж.Бруннер кабилар "шахснинг перцептив химояси" мехаяизмларини ўрганиш мақсадга мувофяқ, деб хясоблашади. Уларнинг фикрича, одам ҳар бир дақиқада маълум тажовузкорона таъсирлар оғушида бўладики, унга ана шундай таъсирлардан ўзини ҳимоя қилиш учун зарур бўлган сифатлар зарур. Қолаверса, одамда рухан ана шундай таъсирлардан сақланиш инстинкти мавжудки, у туфайла одам шахсдараро муносабатларда ўзи учун энг қулай ва нвюнчлн нпзиятларни қидиради ва топади, Буяда унга ўзгаларни идрок қилиш, одамнинг ўзаро перцеятав жараёнларга қўшилиши малакалари ва перцептив қобилиятлари ёрдам беради. Шунннг учун одамларни ўзгаларни аниқ идрок қилиш ва тушуниш малакаларига ўргатиш ва бунда ижтимоий психологиянвнг барча усул ва йўлларвдан, хусусан ижтимоий—психологик тренинглардан унумли фойдаланиш зарур. Масалан, шахс ўзини ўша шктимояй тажовузлардан ҳимоя қнляшнянг бир усули снфатида бнровлардаги салбнй ёки ёқимсиз сифатларни "сезмасликка уржнишо, улардан «чурқмаслик» каби усулларни қўллаши мумкин. Лекин бу фякр билан келишнш қийин бўлса керак, эеро, фаол мавқели, ўзини ҳурмат қилган шахс бировлардаги сифатларга холис баҳо бера олишн керак ва унга уларни атайлаб ёқтирмасдиги ёки атайлаб улардан кўз юмиши муиглул бўлса ксрак. Бизнинг шароитларда яхши хулқнинг таъсирчанлнги қоидаси ўримлнроқ эканлиги кўринади. Айниқса, ўзбекларга хос бўлган шундай сифат борки, у ҳам бўлса, ўзгалардаги яхши фазилатларга тақлидчанлик бўлиб, анъанавий тарбяяда айнан шу нарсага катта эътибор берилади. Чунки кимнянгдир қандайдир сифатлариня атайлаб инкор қилнш умуман мулоқот жараёнинн бузади ва унинг нормал кечишига имкон бермайди. Бевосита ишлаб чиқаршвда пайдо бўладиган аналогак вазият эса ишнинг сифати ва унумига салбий таъсир кўрсатмай мулоқотда намоён бўладиган яна бир коммуникатив сифат — бу одамлардан қандайдир шаблон, тайёр, кўникиб қолянгав сифатларни кутмшднр. Масалан, бошлш? тасаввурида "барча ходимларларяинг албатга сўзсиэ ?\*йсунишини" кутиш, оддий ходиада эса — барча ншни аниқ йўналиш бўйвча бошлиқдан олиш, ёкн тажрибали киши албатга хато қнлмаслиги ҳақидаги тасаввурлар бўлиши мумкин. Буядай кутишларнинг оқланмаслиги одатда зиддиятларни келтириб чиқариши табиий.
Бундан ташқаря, одамларда яна шундай тафовутлар ҳам борки, баъзилар умуман жамкят, одамлардан жуда кўп нарсаларни кутадилар ва талаб қиладиганлардир, қолганлар эса, анча содда одамлар бўлиб, улар кўпроқ ўз ҳис — кечинмалари билангина чегараланадилар ва ўзгалар )(аётига аича бефарқ бўладилар. Биринчилар ҳам, иккинчилар ҳам мулоқотда ва муомалада катта хатоларга йўл қўйишларн мумкин, демак, одамларнн самарали ҳамкорликка хамда унда намоён бўдадиган сифатларга ҳам ўргатиш, уларни тарбиялаш керак экан.
Хулоса қилиб айтнладйган бўлса, шахснинг ўзига ўхшаш шахслар билан ишлаб чиқариш жараёнидаги ўэаро муносабатлари жуда мураккаб жараен бўлиб, одам ^ар бир алохида муносабатлар тизимида ўэига хос индивидуал сифатларни намоёи этадялар. Масалан, "вертикал муносабатлар" (бригада — цех — завод — бирлашма) тизимдаги "бошдиқ — ходим" муносаба.тлари одамдан купро!5 эгилувчан, мослашувчан нозик ўзаро муносабатларни талаб қилиб, улар кўпроқ расмий характерли бўлса, "горизонтал муносабатлар" (бевосвта шахслараро муносабатлар) норасмийляк элементларидан холи бўлмаган, шахснинг ички табиий қобилиятлари ва имкониятларини кўрсатувчи инсоний сифатлардандир. Бундан ташқарн, уминг ана шу ижтимоий фаолнятини бахоловчи, қадрловчи ташчаридаги яқинлари, ёру-дўстлари, ояласи хам борки, уларнинг ана шу баҳоланувчи шахснинг мехнатн ва унинг манфаатларини идрок қклнишдав хам қатор ижобий ва салбий сифатлар келмб чиқади. Масалан, одамлар томонидан ўз меҳнатининг мунтазам равишда қадрланиб келаётганлигиня хис қилган одам, тобора ўз қобвлвятларинв ривожлантирнб боршп, ўз устида ашлаш, янада шижоат ва ғайрат бнлан ишлашни жазм этадя, бу холат ана шу одам ижобий меҳнатв учун жуда кучли туртки бўлиб хизмат қилади.
.Шахс иқтидори ва профессионал йуналиши
Шахс тизииида унинг қобилиятларн мухим ўрин тутади-Ишлаб чиқариш жараёнида хам одамдан талаб қилинадиган нарса ҳам унинг ишга қобнллнги, лаёқати ва яиош яхши уддалашга имкон берувчв профессионал хусусиятларидир. Чунки профессионал махорат энг аввало қай турда бўлмасин ма^сулотнинг, умуман фаоднят натижаларининг сифатини белгиловчи мухим ижтимонй - исихологнк омилдир.
Агар ишчи ёкн ХОДИМНШ1Г ишга яро!$лилиги юқорида таъкидлаганилшздек, меҳнатнинг унумдорлиги ва маҳсулотяинг сифагини белгиловчи асосий мезонлардан бўлса, профессионал махорат — унинг истеъмол қиймапши белгиловчи янада ахатштлн асослардан хисобланади- Бу яккала тушуячалар ўзаро боғляқ бўлиб, бири иккинчиси учун замин вазифасияи ўтайди.
Энг аввало профессионал махорат тушунчаси шахсдаги у ёки бу турдаги меҳнат фаолиятига ундаги имкониятдарининг қай тарзда объектив шарт—шароитлар билан мос келганлигини билдируви мезондир. Демак, одам ўз махоратини кўрсата олнши, жамият томонидан тан олиниши учун бир томондан, унда шу фаолият турига туғма лаёқат бўлииш керак хамда ўз устида муттасил ишлаб келаётганлиги оқибатнда ривожланган иқтидори сабаб бўлса, иккинчи томондан, ана шу лаёқатни намоён қилиш учун мақбул шарт — шароятлар ҳам керак бўлар экан.
Шахсдаги табиий иқтидорнинг тўла ва мукаммал намоён бўлишининг энг асосиЙ ва бирламчи шартларидан бири — унинг ўз и^тидори ва лаёқати йўналишини ёшлигидаи аниқлвй олшии ва тарбиялаб бориши, яъни, лаёқат куртакларини илк ёшликданоқ илғай олишидир. Чунки кейинги қадам ана шу лаёқат хусусиятига мос тарзда уни касбга йўналтириш бўлади. Кўпгина корхоналардаги меҳнат қилаётган одамларнинг ўзи машғул бўлган касбдан «сояиб қолиши» ёки ўта ердаги кадрлар қўнимсизлигининг сабабларидан энг асосийси х.ам касбга йўналтиришда йўл қўйилган хатоликлардир. Чунки ўсмирлик давридан бошлаб бола кўплаб фаолият турларига иштиёқ, қизиқиш намоён эта бошлайди. Бувда оила мухити, ўзи яшаётгав ҳудуд учун салмоғлироқ касбкорларнинг таъсири кучли бўлади. Лекин айрим ҳолда бола ўзидагн асл, яширин лаёқатни ажрата олмаслиги, шерикларига қизиқиб, ёкн ота — онасининг авторитети таъсирида ёт ёки ўзи яхши тасаввур қила олмаган касбга "мех.р қўйиши" мумкин. Оқибатда у вақт ва маблағ сарфлаб, ё шогирдликка ёлланади ёки бирор ўқув даргоҳига ўв.яшга киради. Шу сабабли хам лрофессионал маҳоратнинг бўлишида шахснинг ўз вақтида ва касбга тўғри йўналтирилганлиги катта роль ўйнайди. Бунда касбнинг барча нозик ва мураккаб томонлари ҳақида тўлиқ маълумотга эга бўлиш катта аҳамият касб этадв. Чунки кейинги қийинчилик з;ақядаги тасаввурлар шахс қалбига салбий таъсир кўрсатиши мумкин.
Ўзбекистон шароитида жуда кўплаб фаолият турларида "уста — шогирдлик" анъаналари са^ушниб қолган. Устага шогирдликка бершпда кўп ҳолларда ташаббус ота —она қўлида бўлади. Болани устага бериб кетилади. Уста унга бошида з^еч нарса ватла ҳам бермайди, келган заҳоти масъулиятли ишни ^ам тотпирмайди. Бола уста атрофида, унинг муҳитида, фаол^ғят теварагида юраверади. Уста унинг хатга—ҳаракатини зимдан кузатиб, цизи^иш уйғоняптими ёки йўқмж, шу саволга жавобни ўзи қндиради. Агар уста ўз хатти — э^ракати билан болада ҳавас уйғота олса, унинг ишлари намуна объектига айланаётганлигини сезган тақдирдагина, секин —аста унга бевосита профессионал ишлар буюра бошлайдк. Уста ўз маҳорати сирларини узоқ вақтгача шогирдига очмайди. Фақат унинг муваффақиятларига ишончи комил бўлгандагина, маҳорат элементлари амалд^а в^ мустақил фаолиятда кўрина бошлангандагина ишнинг барча икир - чикирларигача ўргата бошла^ди. Бу уста—шогирд мулоқотининг энг кучли ва оммавий ўқитиш ва ўргатвш усулларидан фарқли афзал жиҳатидир. Шунинг учун ҳам иқтидорли, истеъдодли ешларга қараб "бу — уста кўрган йигит" дейилади ва унинг бошқа кўпчилиқа,ан афзаллиги таъкидланади. Уқувсиз, иқтидорсиз шогврд уста атрофида йиллаб юриши ва натижага эришолмаслиги, оддий операцияларни қилишдан нарига ўтолмаслигн з^ам мумкин, бошқаси эса фаҳм —фаросат кучлилжгидан, йўл — йўлакай барча ҳаракатларнинг мантиғини, сирларини ўэича англаб, яна ўзндан янгнлик, ижобий элементларни ҳам қўша олади. Шунвнг учун ҳам бир касбда, фаолиятнинг барча турида профессионал маҳорати юксак инсонлар атрофида доимо шогирдлар бўлиши кераклигига алоҳида аҳамият бериш керак.
Бозор иқтисодиёти шароитида жамият доимо ўз касбининг устасн, моз^ир, маҳоратли касб эгаларига эҳтиёж сезади, ва айнан шундайдарнигина ҳар томонлама рағбатлантиради. Малака ва кўникмалари талабга жавоб бермайдигаалар, афсуски, ишснзлар армиясиии тўлдириб боради ёки тасодифий дуч келган ишлар билан шуғулланаверади. Шувинг учун Ўзбекистонда бозор муносабатларига боа^гша — босқич ўтиш шароитида малакали кадрлар тайёрлаш ишини ўрта мактаблардаёқ мақсадли амалга ошириш, бунда боланинг табиий зе^ни, лаёқати, қизиқишлари ва нмкониятларини тўла аниқлаш — диагностика қилиш ўта долзарб масалага айланади. Днагностика натижаларига кўра мактаб оила билан ҳамкорликда болани ё касб—ҳунар коллежининг мос турига ёки академик лицейларга йўлланма бериши керак. Ўзбекистон Республикасиншгг "Таълим тўғрисидаги" қонуни, Кадрлар тайёрлашнинг миллий дастурининг асл моҳияти з^ам айнан шу ипши ўз вақтқад юқори савияда ўткаэншни тақозо этади. Профессионал таълим эса жамият, ншлаб чиқариш талаб эҳтиёжларидан келиб чиқиши ва буқа^а ҳар ҳудуднинг ўэкга хос имкониятлари хисобга олиниши зарур.
Шахс: профессионал маҳорати ва уни ривожлантириш йўллари
Узбекистон Республикаси Президенти ИАКаримов мустақилликнинг дастлабки кунлариданоқ одамлар онги ва тафаккурида ўзгаришлар ясаш асосида юртимизни янгилаш ва ривожлантиришнинг ўзига хос қуйидаги тамойилларини нлгари сурган эди. яъни умуминсоний қадриятларга содиқлик, ватанпарварлик, халқимизнинг маънавий меросини мустахкамлаш ва ривожлантириш. инсоннинг ўз имконнятларини ёрқин намоён этиши тамойиллари, Ушбу тамойилларга амал қнлган ҳолда ривожланаёттая жамиятимяз аъзолари, биринчи навбатда ёшлар онги ва тафаккурида тарихан қясқа давр мобайнида мисли кўрнлмаган ўзгаришлар содир қилмоқддки, уларни биз биринчи навбатда иқтисодий тафаккур мезонларининг узига хос тарзда намоён бўлаётганлигида кўрмоздамиз.
Демак, профессионал маҳорат ва уни ривожлантирши иасаласи бевосита шахснинг мутгасил ўз устида ишлаши, тафаккуридаги барча имкониятларни ишлаб чиқариш такомиллашуви билан боғдай олиши қобилияти билан боғлиқ. Мехнатға бўлган муносабат бугунги кунда энг аввало билимлар салохияти. тафаккурнинг ўткирлиги, ижодий қобилиятнинг мавжудлигига алоқадор бўлиб бормоқда. Шушшг учун хам ҳозирги кунда халқ хўжалигининг барча соҳаларида хам истеъдодли, ўзига хос оригинал фикрловчи инсонларга эҳтиёж ортиб бормоада-Бугунги и^тисодня ривожлантириш учун қайсн тоифали шахслар керак, умуман, профессионал махорат тушунчаси қойси бир тоифали одамларга хос? Шуни алоҳнда таъкидлаш керакхи, репродуктив қобилият эгалари берилган барча топшириқларни, иш —фаолият билан боғлиқ барча билим ва тушунчаларни моҳирлик билан эслаб қолиб, уни ўрни қолганда, қайтара оладиганлар бўлса, нжодий қобилият сохиблари ҳар бир ҳодиса ёки воқеа, иқтисодий жарзённинг сабаб ва мо^ияти хусусияти борасида ўз ижодий муносабатиии билдира оладиган, тафаккури озод, оригивал фикр эгаларидир. Бу ўринда яна бир нарсани ҳисобга олиш зарурки, ўзбек менталитети, я1* а фикрлаш услуби. миллш урф — одатларимиз, муносабатлардаги анъаналарда катталар фикриги қарши бормаслик, раҳбарнинг мутлоқ хақлиги, унинг фикрини қўллаб — қувватлаш фикри хам мавжудки, бу ҳам кўп ҳолатларда, ■ айниқса, ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, қайта қуриш жараёнларнга одамлардаги инертлик сабабларндан хисобланади. Хўш, шундай шароитда янпгча тафаккур, инновадияларни ишлаб чиқаришга олиб киришда. қайси тамойиллар устивор бўлиши керак?
Гап, шуядаки, ^сқтисодий жараёнлар, ўзгаришларни ўз вақтида тўрри идрок қилиш турли одатланиб қолинган нарсалардан кечишни, ёрқин, ассоциатив фикрлаш орқали нарса ва ҳодисаларнинт мохиятини теран англаб етиш, дадил ҳаракат қилишни талаб қилади.
Психологик нуқтаи назардан янгича иқтисодий муносабатлар жараёни ҳам мантиқий, ҳам эвристик, ижодий фикрлашни тақозо этади. Чунки мантиқий тафаккур иқтисодий жараёнлар натижаларини тахлил қилиш орқали унинг моҳияггани тушунишга имкои берса, эвристик тафаккур ўша жараён билан гўёки тулиқ идентификация бўдиш орқали ўша жараённинг ички мехаиизмларини, ҳар бир ижтимоий — штгисодий ҳодисагоо^г туб сабабини аниқлашга ердам беради. Ижодий, ностандардт фикрлар шунга олнб келадики, корхона ташвиши, дардя билан "оғриганлар"га рўй бераётган жараёнларни интуитив йўл билан идрок қилиш орқали уларнинг янгидан-янги қирраларини англаш, башорат қила олиш ва фойдага алоқадор барча иқтнсодий стиму.^ларнинг таъсирини тахлил қилншга ёрдам беради. Демак, ишлаб чяқариш манфаатлари нуқтаи назаридан олиб қаралса, тараққиёт учун иккала тоифа ҳам керак ва бу одамларнинг ишлаб чиқариш бйлимдонлиги ва касб махоратининг асосини ташкил этади. Профессионал маҳоратнинг ижтимоий — психологик шарт— шароитлари тўғрисида гап кетадвган бўлса, бунда инсоннинг хаёти мобайнида шакмвнадиган шахсий фазнлатлари орасида ушбу асосийларини келтиршп мумкин:
катьият - шижоат, бу одамнипг ўз мақсадлари Йўлида ярим йўлда қолиб кетмай, ишонч билан харакат қилишининг иродавий заминидир;
журъат — ўэ хамкорларига нисбатан ўзгача
фикрлашдаи чўчимасдик, ўз фикрларининг афзаллигини исботлаш, уни амалиётга тадбиқ эташдан қўрқмаслик учун зарур бўлган сифат;
жасорат - кўпчилик эътиқодини енгиш ва керак бўлганда, оқимга қарши бора олиш учун керак бўладиган фазилат;
нчки интизом — ўэ профессионал рявожи йўлида ўзининг барча имкониятларини фидоийларча сафарбар эта олиш қобилияти;
маданяят ~ одамлар ўртасида обрў—эътибор қозовиш, ўз тараққиёти савиясяда қолиб кетмаслик, куомалаяшп¹ знг ўринли қоидаларини ўзлаштириш ва ўз шахси хамда ўзгаларни бир хил ҳурмат қила олиш қобилияти.
Мутахассислнкни эгалланганлиги тўғрисидаги диплом ёки расмий сертификат эгаси бўлган ҳар бир мутахассис ишлаб чиқарйш мухитига тезро!; мослашиш ва ўз шахсий салоҳиятини уқтириш_учун қуйидага йўлдан бориши мақсадга мувофяқ:
1. Уз мехнат фаолиятнга алоқадор бўлган бирор нарсага ҳам
лоқейд, эътиборсиэ бўлмаслик, яъни, синчков таҳлил қила олишга
ўрганиш.
2. Ишлаб чиқаришга алоқадор айрим, конкрет мисол ёкв
ходиса ортида яхлит, умумий нарсани, муаммони кўра балиш ва
уни ўз фаолияти натижасига боглай олиш.
Масала ёки конкрет операдиянинг асл мохияти етиб бора
олиш ва уникг бошқа йирик масалалар ва муаммолар, ҳодисалар
билан боғлиқ томонларяни кўра олаш.
Иш жараёнида "Няма учун?", "Нега?" дегав саволлардан
қочмаслик, уларга жавобни ўзидан, ва қолаверса, ҳамкасбларидан
сўрашдан ийманмаслик.
Агар янги фикр пайдо бўлса, унияг қандай ва нима учун
пайдо бўлганини таҳлил қилиш, тушунишга интилиш.
Ўз фаолиятшга қандайдир янги, такомиллашган элементлар билан бойитиб боришга доимо интилиш, бунда касбдошлар тажрибаси, илми, иқтисодий билимлар манбалартдгк маълумотлардан эринмай фойдаланиш, уларни тўплаш.
7. Эришилган даражадан ҳеч қачон ^ониқмаслик, янги муаммо ва вазнфаларни бажаришдан ўзики тиймаслик.
Шундай қилиб, профессионал маҳорат шохснииг мехнат фаолияти жараёнида бажарган ишининг махсулига қараб бериладиган характеристикасидир. Лекин замонавий мутахассисга бериладиган энг асосий тафсилот — унинг ишга қай даражада ижодий ёндаша олипшга боғлиқ бўлишя керак. Аммо хар қандай янгилик, ёки ижодий фикрлаш махсулинв тўғридан —тўғри ишлаб чиқаришга жорий қилиб бўлмайди. Демак, мутахассис жамият мэнфаатига мованд маҳсулот ишлаб чиқаришга алоқадор қимматли фякр ва ғояларни астойдил, охиригача ҳимоя қилиши керак.
Мқ (игодиётда шахснинг ёшига оид хусусиятларни инобатга олиш
И.нсондаги касб махорати, увинг меҳнатга лаёқатининг бевосита ешга (Зоғлиқ хусусиятлари борки, улар турли ёш даврларида, иш тажрибанинг турли босқичларида ўзига хос бўлади, Боатиқ бўйилвк демограф Б. Урланис маълумотларига кўра, ўртача ишчи ўэ ҳаётининг 36 йилини ёевосита ишлаб чиқаришда, жамоат орасидаги фаол меҳнатда баяд бўлиб ўткаэади. Шу фаол меҳна жарлёни даврларидан энг ма^сулдори 30 ёшддн 39 ёшгача бўлгаг. даврга тўғри келаркан. Олий матлумот олгавларнинг меҳнатга лаёқатлилиги даврида бироз ўэгаришлар бўлиб, уларнинг фаол равивда ижтимоий меҳнатга қўшилишлари 22 ёшдан хейин бошланади, оддий маълумотсиз ишчиларники эса 18—19 ёшдан бошланади.
Ўтказилган кўплаб тадқиқотлар натижаларидан шу нарса аёнки, ме?р1ат фаолиятиминг илк даврларида ишчн ёки ходимларнинт кўрсатгачлари анча паст бўлиб, улардаги касб маҳорати тахминан 10 йиллардан кейингина намоён бўла бошлайди. Демак, бу бир томондан жойларда "уста - шогирд" механизмининг сустлигқадн дарак берса, иккинчи томондан, болаларнинг мактаб даврларидаги орофесснонал йўналтириш ишларидаги камчиликлардир.
Ўзбекистонда кадрлар тайёрлапшинг Миллий дастури кўзда тутган асосий муаммолардан бири ҳам ёшларни ўқиб юрган давридаёқ касбга тўғри йўналтиришни кўзда тутади, ва бу тадбир юқоридаги камчиликларнинг олдини олишга ёрдам беради, касб маҳоратининг яна бир ёшга боғлиқ хусусняти шуки, одамнинг ёши ўтган сари ижодий имконнятлар даражаси пастлаб боради. Бу маълумотлар ҳам илгари ўтказилган кўплаб изланишларда исбот қнлинган. Тўғри, бу нарса мехнат фаолиятининг турига, унинг талабларига боғллқ. Масалан, бевосита жисмоний меҳнатни талаб этувчй касблар (ишчилар, косяблар, хунармандлар ва бошқа қурувчилик ихтисосликлари) илмий—ижодий касблардан айнав шуниси билан фарқ қиладики, ёши ўтган сари касб — корнинг нозик томонларида янгнлик элементларини қидирмаслик, унинг модерниэацияси масаласига бефарқмск пайдо бўлиб боради. Ақлий фаоляят билан боғлиқ юпларда эса баъзан жиддий рухлантп айнан 50 ёшдан кейин, хатгоки, ёши анча улуғланиб борган сари янада самаралироқ ва сезиларли бўлиб бориши мумкин. Бу нарса, айниқса, олимлар, ёзувчилар, санъат ва бадиий адабиёт соҳаси вакиллари псяхслогияснга хос бўлиб, зарур шарт—шароит, ташқаридан хурмат, эъзоз ва қадрлаш бўлган шароитларда шопфдлар тайёрлашнинг самарасида акс этади. Бошқа томондан, < бу тоифа инсояларнинг ўзларида кўпинча кексайган чоғларида хам анча орипшал ижод маҳсулотлариня яратиш ва шу орқали халққа фойда келтириш учун ижодий имкоииятлар ортиб боради.
Ижтимоий фаолиятнинг алохида сохаси ҳисобланмиш раҳбарлик ва бошқарувда ҳам шахснияг яшврнн, таъсирчав, сермаҳсул жихатларига эҳтиёж ва зарурат аЙняқса, инсон умрининг 50 — 65 йилларида янада тез ривожланади. Бу ёшда раҳбарларда етуклик, барқарорлик, ташкялотчилик қобилиятлари ҳамда коммуникатив сифатларнинг тўла намоён бўлиши куэатилади ва шундай сифатлар таркиб топганлиги билав характерланадя.
Айрим касблар борки, уларда наэарий ҳамда тадбиқий малака ва кўникмалар бир вақтда вамоён бўлиши керак. Буларга, масалан, тиббиёт ходимлари, педагоглар кнради. Чунки улар билганлари, назарий билиилар эсосида олган малака ва кўникмаларини бевосита амалиётда кўрсатиб туриши керак. Бу тоифадаги мутахассисларнинг ёш хусусиятлари шундайки, уларда ёш ўтган сари одамлар билан муомала маданияти ортиб, коммуникатив сифатлар сайқал топиб боради, лекин мустақил мантиқяй хулосалар чвқариш, иш услубвви тубдан ўзгартириш ишларига лаёқат жуда қийинчилик билан намоён бўлади. Шунинг учун ҳам бўлса керак, нафақа ёшига етиб қолган тиббиёт ходвмини ишлашни давом этгириши муаммога айланади, бир томондан, иш тажрибаси ёшларга жуда зарур, одамлар билан ишлашга удардан ўтадигани йўқ, лекия янгича инновацион технологияларнинг тиббиёт сохдсига хам кириб келиши улар фаолнятининг бошқа со^аларида муаммо па қяйинчиликларни келтириб чиқаради.
Тежамкорликни ёшларга муста!р1ллик бервш орқали тарбиялаш кераккн, токи улар барча хнсоб —китоб ишлариви ўзлари қизиқиб, мустақил тарзда олиб бориб, бажарган ишларини тахлил қилсалар. тобора улар бошқа йшларки хам пишиқ—пухта бажаришга кўникма ҳосил қилиб борадилар. Бунда катгаларнинг рали шундаки, улар ёшларга элементар ҳисоблаш методларкни ўргагишлари, смета харажатлари, кирим — чиқим ва фойда каби тушунчаларни амалда билиб, иустақил фикрлашлари учун игароит яратиб бершилари лозим. Айниқса, болалар ўзлари ишлаб топган пулларининг қадрини тушуниб, улардан тежаб - тергаб фойдаланишга ўрганишлара кейинги мустақил хаётларида катга ахамиятга зга бўлади.
АЙнан ўсмирлик ва успиринлик йилларида болаларда меҳнат малакалари ва кўникмалари шакллана бошлаидикн, уларнкнг сифати ва йўналишидан кейанги, келажакдаги профессионал фаолиятғянг самарадорлиги квлиб чиқади. АВнан шу ешд^ болалардаги а^ — идрокни ҳзмда қўлни ишлатиб, бврор жиддий ншни амалга оширишга ўргатилмас экан, хелажакдв маълум касб эгасн бўлганда, учд⁸*» яхпга ипгта ҳам, мутахассяс х.ам чиқмайди. Масалан, агар бола ёшлигида қўлига темир—терсакни ушлаб, бирор нарсани таъмирламаган бўлса, ёкя умумви техннка воситаАарига яқинлашиб, уви тузатиш ёки тушунишга уринмаган бўлса, уидан келажакда ҳеч қачон яхши мухандис ёки конструктор чиқмвйди. Агар юқори синфларда ўзидвги математикага, тилшуносАикка, ёкн бадиай ижодиётда лаеқатини намоён қила одмаган баладан энг иуфузлн ушшерситетларда ўқиса ҳам яхшн, талантлн математик, филолог ёки рассом чнқмайди.
Буидан ташқари, кўилаб касблар махсус малака ва кўникмаларни риаожлавтяришни талаб қяладики, улар ҳак ёшликда, ўспиринлик йилларида шахлла ггирилади. Масалан барча технккага алоқадор мутахасисликлар техиик қобяляятдар, инструмевтлар билан ишлаш малакаси, схема ва чертежларни чнза олиш ва уларнн тушуншшш талаб қилгами боис шу йўналишдага махсус малака ва кўтшкмаларни талаб қилади.
Кузатяш ва тажрибаларнинг кўрсатишича, болалар катгалар амалга оширадигаи ишларга жалб этилса ва бувдан қандайдир моддий ва маънавий рағбат олиб туришса, улар ўша вшлар бвлав бажонидил шуғулланадилар, Шунянг учун з£ам ўсмирлик ва ўспиринлик даврларини професснонал малака, кўникма ва билямлар эғалланиши учун сензетив — маъқул давр хисобланади. Бсялқа бирор тараққиет даврида, конкрет мехнат гури ёки касб — корга злочадор малакалар шунчалик тез ўзлаштнрилиб, шунчалик тез вз пухта хотирада қолмайди. Бунинг учун ула[ла катталар билан ҳамкорликдаги фаолиятнинг турли шарт — шароитлари яратилиши керак. Касб—ҳуиар коллежлари айнан шу вазнфани бажариш учун хизмат қилади. Чунки ҳозирги кунда республикамизда тапгкил зтилган ва ташкил этилиши режалаятирилаётган касб —ҳунар коллежларй ёшларни касбга Йўналтирибгина қолмай, улардаги барча ўқув —тарбия ишлари ёшлар касб танлашига қаратилган ва бу иш касбга лаёқагии дифференциация қилиш, махсус усуллар ёрдамида уларни аниқлаб, сўнг мақсадга мувофиқ тарзда касбга тайёргарликни ташкил этишни тақозо зтади.
Энди таълим муассасаларида ёшлдрга иқтисодий таълим бериш масаласига диққатни қаратамиа. Мутахассис ким бўлишдан қатьий назар, иқтисодий тафаккур элементларига эга бўлиши, иқтисодий самара, манфаатдорликнинг амаляй малака ва кўникмаларига зга бўлиши керак. Фақат бу ўринда амалий иқтисодни ўқитипшн такомиллаштириш, шахснинг ёш хусусиятларини ҳисобга олган холда амалий тафаккур элементларини онгга сингдириш зарур.
УкСинсий тафовутлар ва уларня иқтисодий самарадорликка таъсири
Л4аълумки, ишлаб чиқариш жараёяларининг
иштирокчилари бнр — бирлпридан кўпинча жинсий тафовутлари билан ҳам фарқ қиладилар ва бу фарқ иқтисодий самарада ўэ аксини кўрсатади. Айримларнинг фикрича, шочи—ходииларшшг жинсига алоқадор фарқларнинг улар бажарадиган иш операцияларга умуман алоқаси йўқ, шунинг учун ҳам уларга бир хил талаб қўявериш керак. Лекин бошқа тоифали мутахассислар, психологлар шу жумладаа, шахснинг жинсиЙ ўзига хослипши инобатга олиш ва бунн функцияларни тақсвмлашда, мехнатникг шарт—шароитдарини тахлил қилаётганда албатта хисобга олиш кераклигини эътироф зтадилар. Айниқса, шу муносабат билан аёлларнинг ўзига хос хусусиятлари ва уларнинг психологиясидаги энг муҳим жихатлар илмий асосда ўрганилган. Бу муаммо ва унинг ечими ҳозирги бозор муносабатларига ўтиш шароитида янада долзарб бўлса керак, чунки хозвр ижтимоий фо^^адли мехнатда банд бўлгаяларнинг деярли ярмидан ортиғи хотин—қизлардир.
Тарихдан шу нарса маълумки, ўрта Осие шароитида аёлларнинг ўрни ва мавқеи фақат оила доирасида қаралган ва улар «ишламайдиганлар» тоифасига киритилган. Лекии Ўзбекистон ҳудудида яшаган аёлларнинг 20 — аср бошларидаги холатлари тахлил этилганда шу нарса аён бўлдики, улар хўжалнк бюджетига келадяган даромаднвнг 70 — 75% ўз мехнатлари хисобига келтирган эканлар. Умуман бозорларда сотиладяган моллар, товар ашёларнинг деярли 80%кда аёл мехнати бўлган экан- Бу далиллар аёлларнинг ҳар доим ҳам ижтимоий меҳнатнинг ва ундан ҳосил бўладиган товар-бойликларнинг асосий яратувчиси бўлганлигини исбот қилади.
XX асрнинг бошлари ва ўрталари, маълумки, бутун дунё миқёсида хотан — қиздар мехнатидан фойдаланиш. унга холис бахо берисг имкониятларини яратди. Хотин — қизларнинг эркаклар билан тенглиги ва тенг ҳуқу^лиги ҳйқидйги қоидалар умумжаҳон Декларацияларида, давлатларнинг қонунларига белгилаб қўйилди. Бу янгиликлар, эмансипадия ва озодликдаи тўла фойдаланган аёллар ишлаб чиқаришшшг барчв жаб^аларида эркаклар билан баб —баровар, ҳатгоки, улардан ортиқроқ ҳам мехнат қилвдиган бўлиб қолишди,
Чет мамлакатларда ўтказилган айрим тадқиқотларда аёллар ва эркаклар мехнатинииг фарқ қилишини таъминловчи индияидуал психологик хусусиятлар тавдосланган. Масалан, улар ўртасидаги фарқни оддий хат ёзиш, хуснихатда текшйрган. Маълум бўлишича, ёзувнинг кимга тааллуқли зканлигини — эркакникими ёки хотин киши ёзганлигини ҳар икки кишидан биттасй аниқ айтаб бера олар экан. Чуяки бу фаолиятда анчагина фарқ қялувчи белгилар ва хусусиятлар мавжуд экан. Масалан, зркаклар шошилиб, хатолар билан, беғамлик билан, харфлардаги белгилар (нуқталдр, тире ва шунга ўхшаш тиниш белгиларни) ни ташлаб, ёйиб, қаггнқ босиб, учли қирралар билан, нотекис ёзишаркан. Аёллар ёзувидаги хусусиятларда эса тоза, бир текнсда, аняқ, туғри, ҳарфлардаги белгиляр, чизиқлар, кўп ҳарфлар юмалоқ, стандарт, олдинга згилган, харфлар бир—бирига Я1$ян ва тиғиз жойлаштирилган ва ҳ.зо.лар кўрииар экан. Худди юундай фар^^лар, деб фараз қилади Т. Юнг, бошқа операцияларни амалга оширишда ҳам нзмоён бўлишида кузатиш мумкин, чувки ёзув — хуснихат одам руҳиятига боғлиқ бўлгандай, унинг бсшқа қобилиятларида ҳам бундай тафовуг намоён бўлади.
Таниқли рус психологи И.С. Кон ўтказган тадқи^отларда турли фаолият турларида эркаклар ва аёлларда намоён бўладиган жинсий хусусиятлар аниқланган. Ушшг фикрича ҳар қандай сифат цам "эркаклик" ёки "аёллик" сифати, деб аниқ, қатъий фарқланмас экан. Масалан. рақобат, қагьлят, муросасизлнкни фақат эркаклар сифати дейиш қийин экан, чунки аёллар фаолият жараёнида айван шу сифатларня соф аёллик сифати саналмшп майинлик, юмшоқлик, нозикляк билав уйғунлаштирвшлари мумкин эканки, натижада ишда юқори самарага эришиш мумкин буларкан. Бу уйғунликни у, айниқса, спортнинг турли мусобақаларида қатнашнб, яхши хўрсатгячларга эрюиган аёллар мнсолида исботлаган.
А.И. Китов келтирган маълумотларга кўра, бевосита ишдан қон1н;ғш1 (Иқ) ва касбдан қоншрпц (Кқ) ўртасида ^ам жинсий тафовутлар мавжуд экан. Масалан, агар олий маълумотли мухандис эркакларда касбдан қониқиш 74,8% ва ишчи эркакларда- бу кўрсатгич 72,5% ни ташкил этса, муҳандис аёллар билан ишчи а&лларнинг касбдан қониқишларидаги фарқ 20,6% ни тапжил этаркан. 22 — 25 ёптли эркакларда касбдая қогон^иш 61,8% ни ташкил этса, шу ёшли аёлларда бу кўрсатгич — 43,6% ни, ўз касбини ўзгартиришни истаганлар мос тарзда 5,9% ва 15,1% ни ташкил этаркан. Бу натижалар ўша мухаддислик касбининг эркаклар ёки аёллар руҳий имкониятларига мос келиши жуда лқин (76,8 ва 74,3%) бўлсада, рақамлардав кўриниб турибдики, аёлларга ўзлари бажараётган ишнинг еқиши ^ршинроқ бўларкан. (Китов А.И., 1987,— 66 бет). Маълумотлардан яна шу нарса аён бўлг\ики, эркакларвинг аёлларга нисбатан касбий маҳорат кўрсатгячлари хам юқорироқ бўларкан. Балки, бу ҳолат ҳам хотин—^изларнинг ишларидан қониқишлари даражасига таъсир кўрсатиши мумкиндир.
Лекин ўтказилган кўплаб тадқиқотлардан яиа шу нарса маълум бўлдики, аёллар эркакларга нисбатан бир хил, зерикарлироқ ишларга анча чидаили бўлишаркан. Масалан, бир гуруҳ эркакларга ишлари қизиқарли бўлишяга қарамай, ундан қониқишлари даражаси 56,8% ни ташкил этади, худди шу ердаги аёллардаги айнан шу ишдан қониқиш дэражалари - 72,7% зканлиги маълум бўлди. (ўша ерда, 66 б).
Маълумотлардан яна аёлларнинг зерикарли меҳнатгагина эмас, балки қониқарсиз меу;нат шароитларида ҳам анча чидамли эканликлари аён бўлди. Бу холатни бвз Ўзбекистон мисолида ҳам кўришимиз мумкйн. Ўзбек аёли учун шундай сабр — қаноатлилик хоски, айримлари далаларда оғир жмсмоний шига чидайдилар, чидабгана қолмай, балки яратилган шароитлардан нолимайдилар ҳам. Ёки томорқа кўжаликларида хам бевосита огар жисмоний ишлар кўпинча аёллар зиммасига тушади. Шу жараёцадги оғйр, монотон, зерикарли шиларни аёллар бажаришса, тайёр сабзовот маҳсул&тларияи бозорда сотиб пулга айлантириш ва пулни ишлатишга эркаклар жавобгар бўлган холатларни кузатиш мумкия. Шунга ўхшаш кўплаб иш турларв борки, уларда аёллардаги сабр -бардош хвсобга олингаа ҳолда улар зиммасига юклаб қуйнлган. Техника, янгй технология ва автоматизадия билан боғлиқ кўдлаб яшларда эса асосан эркаклар бацдлар. Бу ҳолат шу давргача анъана. сифатида ишлаб чиқариш жараёнига сақланиб келинмоқда. Айниқса, чанг ва ғигиенага зид ишлаш шароитлари аёлларга ёқмайди, улар саломатлигига ^ам зид, лекин шундай бўлишига қарамай, айнан шундай шароитларга чидаш, матонат кўрсатиш хотин — қизларда эркакларга нисбатан кўпроқ намоён бўлади.
Мустақиллик йилларида бутун дунёда бўлгани каби, Ўзбекистонга ^ам янгидан янги технологиялар кириб келди. "Иктервет", компьютер тизимларида алоқалар ўрнатилган бир даврда хар бир ишчи—ходимдан нжодий имкониятлар, янгича фикрлаш талаб қилинмоқда- Бу борада хотин—қизлар ва эркаклар тафовутлари масаласи қаядай? Тадқиқотлар шуни кўрсатдики, эркаклар оресида импульсив ва таваккалчилар аёлларда нисбатан кўпроқ учраркан (мос тарзда 63% ва 26%), эхтиёткор ва инерт шахслар зркаклар орасида 37% ни таиосил этса, аёллар ўртасида 74% ни ташкил этгаи. Демак, ижодий ёндатувни талеб қиладиган иеҳнат билан банд аёллар орасида импульсив шошқалоқ аёллар кам учраркан. Шу боис бўлса, керак, Фанлар академияси тизимидаги лабораторияларда мураккаб, узоқ синчков текширувларни амалга оширадиган ишларда банд аёллар кўпроқ ва уларнинг ўша ердаги ўринлари психологик нуқтан назардан оқланган экан. Лекин ҳозирги Давр, унда қизлар ва ў>ил болалар тарбиясининг хусуснятларидан келиб чиқиб, шу нарсани хам айтиш жоизки, бугунги кунда кўпчилик қизлар «эркакча фнкрлаш, улардай иш тутишга мойилдирлар", ёки аксинча, йигитларда айрим ҳолларда анъавий зркаклик сифатларидан чекинишлар кузатилмоқда. Демак, юқоридаги фикрларни абсолют тарзда қабул қилмай, йигит ва қизларнинг профессионал йўналтириш ва касбга тайёрлаш. иш билан таъминлашда бу хусусиятларини ҳам инобатга олиб, ўрганиш керак.
Шахснинг профессионал маҳорати ундаги фаолият мотивларнга боғли^ бўлгани учун ҳам эркаклар ва аёллар мехнат мотивларининг шахс иқтидори ва ўша меҳнатга муносабатя, унинг қадрини қандай идрок қилишига кура, психологияда уч типли шахслар фарқланади.