Mamasoli jumaboyev

Darsni  mustahkamlash  uchun  savollar:
1. Marshakning  hayoti  va  ijodi?
2. „Ahmoq  sichqoncha¾“  haqida  so‘zlang?
3. O‘qish,  maktab  haqidagi  shå’rlari?

---

355
IFODALI  O‘QISH
IFODALI  O‘QISHNING  O‘ZIGA  XOS
XUSUSIYATLARI
Ifodali  o‘qishning  o‘ziga  xos  xususiyatlari  mavjud.  Ifodali
o‘qiladigan  asar  matni  qanchalik  mukammal  bo‘lmasin,  u  tal-
qin  etilishiga  qarab,  muayyan  ta’sir  kuchiga  ega  bo‘ladi.  Talqin
jarayoni  esa  asarni  ifodali  o‘quvchining  jismoniy  va  ruhiy
holatiga  bog‘liq.  Dåmak,  talqin  jarayonida  ifodali  o‘quvchining
butun  vujudi  talqin  matåriali  bo‘lib  xizmat  qiladi.  Bu  matå-
rialni  ham  chiniqtirib  borish  zarur.  Nutq  san’ati  matåriali,
ya’ni  ijrochining  jismoniy  va  ruhiy  holatini  chiniqtiruvchi
mashqlar  komplåksi  nutq  tåxnikasi  dåyiladi.  Nutq  tåxnikasi
esa  o‘z  xususiyatiga  ko‘ra  ovoz,  nafas,  artikulatsiya  va  diksiya-
larga  bo‘linadi.
Bu  jarayonda  ovoz  o‘z  qonun-qoidalariga  ega:  kishining
ovozi  tabiatan  jarangdor,  shirali,  yoqimli  va  sog‘lom  bo‘lishi
kårak.  Shuningdek,  ovoz  tåxnikasini  bilish,  mavjud  tabiiy
imkoniyatlardan  foydalanish  ham  muhim  ahamiyatga  ega.  Aks
holda,  ovozning  shiraliligi  yo‘qolib,  uning  ta’sirchanlik  kuchi
pasayib  kåtishi  mumkin.  Bunday  yuqori  mashqlar  bilan  mun-
tazam  shug‘ullangan  sari  ovoz  ham  chiniqib  boradi.
Ovoz  tomoqda  joylashgan  tovush  paychalari  bo‘lib,  bu
naychalar  juda  harakatchan,  såzgir  shilliq  pardalardan  iborat.
U  hiqildoq  dåb  ataluvchi,  tomoqda  bo‘rtib  chiqib  turgan  uch-
burchak  shakldagi  kåmirchaklar  (tog‘aylar)  ichiga  joylashgan.
Ovoz  pardalari  (yoki  paychalari)  inson  gavdasiga  nisbatan
gorizontal  holda  joylashgan  bo‘lib,  ikkita  yarim  shardan  ibo-
ratdir.  Bu  yarim  sharlarning  yoy  (yarim  doira)  qismi  hiqildoq
dåvorlariga  yopishgan,  o‘rtasi  esa  uzunasiga  ochiq  bo‘ladi.
Shunday  qilib,  oliy  nårv  siståmasining  muayyan  signali
bilan  tovush  paychalari  titraydi,  cho‘ziladi,  qisqaradi,  g‘oyat
nafis  harakatlar  komplåksini  bajaradi  va  natijada  tovush  paydo
bo‘ladi.  Tashqariga  chiqqunga  qadar  turli  qaytargichlarga  uri-
lib  chiqqan  tovush  ovoz  dåyiladi.

---

356
Paychalardan  iborat  bo‘lgan  tovush  chiqadigan  bo‘shliq
ovoz  yo‘li  dåyiladi.  Ovoz  yo‘li  tomoqning  tovush  paychalari-
dan  (hiqildoqdan)  yuqori  qismi,  og‘iz  bo‘shlig‘i  va  burun
bo‘shlig‘idan  iborat.  Ovoz  yo‘lining  toza,  sog‘lom  bo‘lishi
ovozning  ohangdor,  jarangli  va  ta’sirchan  bo‘lishini  ta’minlay-
di.  Shuningdåk,  ovoz  yo‘lining  kång  va  torligi  ham  ovoz
sifatiga,  xususan,  uning  tåmbriga  ta’sir  qiladi.  Yana  qaytar-
gichlar  inson  organizmidagi  qattiq  jismlardan  iborat  bo‘lib,
ular  råzonatorlar  dåb  ham  yuritiladi.
Inson  vujudidagi  qaytargichlar  jumlasiga  tish,  jag‘,  tang-
layning  tog‘aysimon  kåmirchaklari,  burun  tog‘aylari,  bosh
suyagi,  ko‘krak  qafasi  suyaklari  va  yålka  kuraklari  kiradi.  Pay-
chalarda  bo‘lgan  tovush  yo‘li  qaytargichlar  orqali  o‘tadi,
o‘tish  paytida  ana  shu  qattiq  jismlarga  uriladi  va  natijada
jarangdorlik,  shiralilik,  turli  ohang  vujudga  keladi.  Bu  holatni
shunday  bir  oddiy  tajribada  sinab  ko‘rish  mumkin:  jihoz-
langan  xonaga  kirib  gapirilsa,  ovoz  past,  aksincha,  dåvorlari
ganch  suvoqli  bo‘sh  xonada  esa  jaranglab  chiqadi.  Tåmirdan
qurilgan  xonada  yoki  quvur  ichida  gapirilsa,  ovozning  jarang-
dorligi  ortadi.  Gumbazli  binolar,  tog‘-adirlar  orasida  esa  ovoz
yanada  jarangli  eshitiladi.  Dåmak,  fizika  qonuniga  ko‘ra,  to-
vush  qattiq  jismlarda  qarshilikka  uchrab,  aks  sado  båradi,
turli  ohang  kasb  etadi.
Kishi  vujudidagi  qattiq  jismlar  (qaytargichlar)ning  biror
qismi  bo‘lmasa,  ovoz  jarangdorligiga  putur  yåtadi.  Inson
vujudidagi  va  tashqi  muhitda  bo‘lgan  qaytargichlar  siståmasi
ovoz  jarangdorligining  manbayi  hisoblanadi.