Mamasoli jumaboyev

SAMUIL YAKOVLÅVICH
MARSHAK
(1887 — 1964)

---

351
nildi.  „Qayerda  ovqatlanding,  ey  chumchuq“,  „Ahmoq  sich-
qoncha  haqida  ertak“,  „Kecha  va  bugun“,  „Sirk“  va  boshqa
shu  kabi  mashhur  asarlari  o‘sha  yillarda  maydonga  kelgan  edi.
1939- yilda  Marshakning  „Petya  nimadan  qo‘rqar  edi?“,
„Korablcha“  singari  mashhur  she’rlari  bosilib  chiqdi.
Ikkinchi  jahon  urushi  davrida  shoir  ijodining  asosiy  qis-
mini  urush,  bosqinchilarga  qarshi  kurash  mavzusi  tashkil  etdi.
Ayniqsa,  1943- yilda  yaratilgan  „O‘n  ikki  oy“  nomli  ertak-
dramasi  tez  orada  millionlab  yosh  kitobxonlar  orasida  mash-
hur  bo‘lib  ketdi.
„Har  qanday  bolalar  adabiyotida  ikki  yosh  mavjud  bo‘la-
di,  u  olamga  bolalar  nigohi  bilan  qaraydi,  ammo  uni  kat-
talardek  idrok  qiladi,  aql-tajribasiga  suyanib  ish  ko‘radi,“  de-
gan  shoir  bir  umr  bolalarni  sevdi,  ular  uchun  g‘oyaviy-ba-
diiy  yuksak  asarlar  yaratishda  tinmay  ijodiy  ish  olib  bordi.
S. Y. Marshakning  nomini  olamga  yoygan,  bolalar  shoiri
sifatida  tanitgan  she’rlaridan  biri  „Ahmoq  sichqoncha  haqida
ertak“dir.
Bu  ertakda  shoir  bolalar  hayoti  va  xarakteriga  mos  bo‘lgan
qiziqarli  sujet  topa  olgan.  Kimki  o‘ziga  ortiqcha  oro  bersa,  oqi-
batini  o‘ylamay,  ko‘r-ko‘rona  ish  tutsa,  o‘zidan  kattalarning
pand-nasihatiga  amal  qilmasa,  hayotda  ko‘p  narsa  yutqazadi,
o‘z  baxtini  qo‘ldan  boy  beradi,  degan  fikr  ertakning  asosiy
g‘oyaviy  mazmunini  tashkil  etadi.
Ha,  onalar  tunlarni  bådor  o‘tkazadilar.  Någaki  ularning
butun  o‘y-xayollari  kichkintoylarida.  Ular  hayotda  tinch,  oso-
yishta,  båkam-ko‘st  yashashsa,  bu  onalar  uchun  bayram.
Ona  sichqonning  alla-qo‘shig‘ida  harakat  bor,  jon  bor.
Tunda  sichqon  inidan
Alla  aytar: — Jon  qo‘zim,
Jim  yot,  bolam,  kuyuk  non
Va  sham  båray,  yulduzim.
Ona  sichqonning  o‘y-xayoli  bitta:  farzandi  yig‘lamasa,  oso-
yishta  uxlasa  bo‘ldi.
S. Y. Marshak  olamda  ba’zan  bo‘lsa-da,  uchrab  turadigan
noshukur,  o‘ziga  ortiqcha  oro  båradigan,  ota-onalarning  pand-
nasihatlariga  amal  qilmaydigan,  ularga  gap  qaytaradigan  bo-
lalar  ham  yo‘q  emasligini  o‘sha  sichqonning  bolasi  misolida
aytib  o‘tishga  erishadi:

---

352
Javob  berar  sichqoncha:
— Ovozing  ið-ingichka,
Chiyillamay  sån  många
Topib  bår  bir  enaga.
Odobsizlik,  aqlsizlikni  qarang!  Axir  dunyoda  ona  tovushi,
allasi  kabi  yumshoq,  mayin  ovoz  bormikan?  Yo‘q  va  bo‘l-
maydi  ham.
Shå’rni  o‘qir  ekansiz,  ona  sichqonning  xatti-harakati,  yå-
lib-yugurishi,  bolasining  tinchligini  o‘ylashi  xuddi  odamlar
kabi  ekanligini  bilib  olish  qiyin  emas.  Biroq  bola  aqlsiz,  bola
noshukur,  bola  o‘zboshimcha.  Ona  nihoyatda  siðo,  onaning
gap-so‘zlari  barchaga  ma’qul:
Ona  sichqon  tåz  borib,
Dår o‘rdakka yolvorib,
— O‘rdak  xola,  uyga  yur,
Bolamni  tåbratib  tur.
Alla  aytib,  dår  o‘rdak:
— G‘a-g‘a-g‘a,  tinch  yot  go‘dak.
Yomg‘ir  tinsa  bog‘chadan
Topib  båray  loyxo‘rak.
Ammo  ahmoq  sichqoncha
Uyqusirab  zing‘ircha,
Aytar: — Yoqmadi  sozing,
Baqiroq  ekan  ovozing.
Shu  zaylda  ona  sichqon  turli  hayvonlarga,  jonivorlarga
murojaat  qiladi.  Håch  kim  bolaning  ko‘nglini  olishga,  uni  yu-
patishga,  ovutishga  qurbi,  kuchi,  ovozi  yåtmaydi.
Ona  sichqon  chorasiz  qoladi,  pichoq  borib  suyakka  qada-
ladi,  bunday  bolaning  boridan  yo‘g‘i  afzal,  dågan  qarorga  kål-
gach,  o‘zi  bila  turib,  mushukka  murojaat  qiladi:
Ona  sichqon  tåz  borib,
Dår  mushukka  yolvorib:
— Mushuk  xola,  uyga  yur,
Bolamni  tåbratib  tur!
Mushuk  kålib  bir  palla,
Xirillab  aytar  alla:
— Miyov-miyov!  Yulduzim,
Karavotga  yot,  qo‘zim.

---

353
Shunda  ahmoq  sichqoncha
Uyqusirab  zing‘ircha,
Dåydi: — Yoqimli  sozing,
Buncha  shirin  ovozing!
Kichkintoylarning  otaxon  shoiri  S. Y. Marshak  bu  asarda
turli  hayvon  va  jonivorlar  misolida  ularning  yashash  sharo-
itlari,  tovushlari,  qolaversa,  yemak  ovqatlari  bilan  ham  yosh
kitobxonlarni  oshna  qiladi.
S. Y. Marshak  „Yong‘in“,  „Pochta“,  „Musobaqalar  dos-
kasi“  asarlari  bilan  ham  rus  bolalar  adabiyoti  taraqqiyotiga
katta  hissa  qo‘shdi.
S. Y. Marshak  yaratgan  juda  ko‘p  qahramonlarni  o‘zi
shaxsan  tanigan,  bilgan  yoki  eshitgan  bo‘ladi,  ba’zan  esa
gazeta  materiallari  asosida  yaratadi.  Binobarin,  bu  qahra-
monlarning,  albatta,  hayotiy  prototiði  mavjud.  Jumladan,
student  V. Burskiy  („Noma’lum  qahramon  haqida  qissa“),
Igor  Chkalov  („Qahramonning  o‘g‘li“),  Katya  Budanova
(„Katya  Budanova“),  Seryoja  Smirnov  („Sizning  kitobingizni
qanday  nashr  qiladilar?“)  va  boshqalar  shunday  qahramon-
lar  sirasiga  kiradi.  Shoir  „Noma’lum  qahramon  haqida  qissa“
dostonida  oddiygina  hayotiy  bir  voqeani  aks  ettirish  bilan  30-
yillar  rus  bolalar  dostonchiligida  ijobiy  qahramon  qiyofasini
yaratish  yo‘llarini  ko‘rsatib  berdi.
S. Y. Marshak  Rossiyada  hayot  kechirayotgan  har  bir  ki-
shi  bir-biriga  mehribon,  jonkuyar,  shuningdek,  vaqti  kelganda
mardlik,  jasorat  ko‘rsatishga  tayyor  ekanliklarini,  ayni  paytda
oddiy,  kamtarin,  o‘zlarining  qo‘lga  kiritgan  ulkan  muvaffaqi-
yatlari,  erishgan  jasoratlari  bilan  kerilmasliklarini,  manman-
likka  berilmasliklarini,  oddiy  hayotiy  detal — o‘t  ichida  qolgan
bir  qizchaning  hayotini  saqlab  qolgan  bola  misolida  tasvir
etadi.  Bola,  mana,  ko‘rib  qo‘yinglar,  men  jasorat  ko‘rsatdim,
deya  ko‘kragiga  urib  maqtanish  o‘rniga,  tezgina  odamlar  ora-
siga  kirib,  ko‘zdan  g‘oyib  bo‘ladi.  Bu  qahramonni  keyinchalik
barcha  qidiradi.  Lekin  hech  kim  topa  olmaydi.
Hozir  ham  o‘quvchilar  o‘rtasida  maktab  jihozlarini  asrab-
avaylab  tutmaydiganlari  topilib  turadi.  Bunday  bolalarga  shoir
o‘zining  „Stol  kelgan  qayerdan?“  degan  she’rida  maktab
jihozlari  o‘z-o‘zidan  paydo  bo‘lib  qolmaganligini,  buning
uchun  kattalarning  qanchadan-qancha  vaqtlari,  mehnatlari  sarf
23 — Bolalar  adabiyoti  va  ifodali  o‘qish

---

354
etilganligini  tushuntirib  bårsa,  „Bir  yil  nima?“  asarida  esa
juda  qimmatli  vaqtini  båhuda  o‘tkazib,  maktabda  yaxshi  o‘qi-
may,  o‘qituvchi-ustozlarning  pand-nasihatlariga  amal  qilmay,
o‘z  vaqtida  darslarni  tayyorlamay,  natijada  sinfdan  sinfga  o‘ta
olmay  xijolat  bo‘lib  yuradigan  qoloqlarga  qarata:
Dalalarda  saranjom  ish,
Zavodda ham plan qoyil,
Maktabda  yo‘q,  Qoloqlar  håch,
Bil,  bir  sinfda  o‘qish — bir  yil! —
dåydi  shoir.
„Marshak  bizning  bolalar  adabiyotimizning  asoschisi  va
bilimdoni,“  deb  yozgan  edi  rus  yozuvchisi  M. Gorkiy.  Bun-
day  yuksak  maqtovga  S. Y. Marshak  halol  mehnati,  kichkin-
toylarni  astoydil  sevishi,  ardoqlashi  sababli  erishdi.