Mamasoli jumaboyev



Download 12,91 Mb.
Pdf ko'rish
bet7/120
Sana31.12.2021
Hajmi12,91 Mb.
#220217
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   120
Bog'liq
bolalar adabiyoti va ifodali oqish (1)

ALLA-QO‘SHIQLAR
Alladir  hayotda  såvimli  qo‘shiq,
Onalar  kuylaydi  yurakdan  jo‘shib.
Bolasin  umriga  umrlar  tilar,
Allaga  dildagi  niyatin  qo‘shib.
Bu  qanday  sinoat,  mån  bilolmadim,
Ta’rifiga  so‘zlar  topa  olmadim
Allalar  eshitib,  o‘sib-ulg‘aydim,
Dard  chåksam,  allani  tinglab  sog‘aydim!
Bu  hammaning  gapi,  hammaning  dil  so‘zi,  hammaning
allaga,  onaga  iqrornomasi,  ta’zimi.  Yoshi  ulug‘mi,  kichikmi,
alla  eshitgan,  alla  og‘ushida,  ta’sirida  o‘sgan,  ulg‘aygan,  esini
tanigan,  kamol  topgan,  inson  bo‘lgan.
Alla  xalq  og‘zaki  ijodining  eng  oliy  namunasi  hisoblanadi.
Allada  onaning  o‘yi,  xayoli,  ezgu  niyati,  porloq  kålajak  uchun
intilishi,  kurashi  o‘z  ifodasini  topgan  bo‘ladi.  Alla  millat  tan-
lamaydi,  uning  matnini  tushunmasa-da,  ohangi-kuyini  eshit-
gan  har  bir  inson  bosh  chayqaydi,  båshik  kabi  ohista  tåbra-
nadi,  orom  oladi,  o‘zini-o‘zi  taniydi,  xayoli  bolaligiga  kåtadi,
hayotda  yo‘l  qo‘ygan  xato  va  kamchiliklarini  tuzatib  olishga
intiladi.  E’tibor  båring:
Tol  båshikni  tåbratib,
Ona  aytar  qo‘shig‘in.


15
Qo‘shiq  bilan  tåbratar
Dunyoning  tol  båshigin.
Bu  båshikda  ulg‘ayar
Nåcha  ming,  millionlar.
Ona  måhri  ziyosi
Yuraklarga  yo‘l  olar.
Bu  båshikda  tinglashar
Mayin-mayin  allalar.
Uchib  o‘tgan  yål  bilan
Olam  bo‘ylab  taralar.
Tol  båshikni  tåbratib,
Ona  aytar  qo‘shig‘in.
Qo‘shiq  bilan  tåbratar
Dunyoning  tol  båshigin.
Alla  qadimiy  xalq  qo‘shig‘i.  Alla  va  båshik  hamohang  yuradi.
Bu  haqda  buyuk  alloma  Abu  Ali  ibn  Sino:  „Bolaning  mijozini
kuchaytirmoq  uchun  unga  ikki  narsani  qo‘llamoq  kårak.  Biri
bolani  såkin-såkin  tåbratish,  ikkinchisi,  uni  uxlatish  uchun
odat  bo‘lib  qolgan  musiqa  va  allalashdir.  Shu  ikkisini  qabul
qilish  miqdoriga  qarab  bolaning  tanasi  bilan  badan  tarbiyasiga
va  ruhi  bilan  musiqaga  bo‘lgan  istå’dodi  hosil  qilinadi“,  dåb
alla  va  båshikning  norasida  kamolotida  muhim  ahamiyat  kasb
etishini  ta’kidlagan.  Buni  dildan  his  qilgan  ona  chaqalog‘ini
o‘zi  suyib,  e’zozlab,  har  narsadan  yuqori  qo‘yib,  alla  aytadi:
Sån  bog‘imning  bahori,
Sån  umrimning  nahori,
Sån  qalbimning  ohori,
Onajoni  shunqori,  alla-yo,  alla.
Odatda,  onaning  orzu-armonlari  bir  talay  bo‘ladi.  Dilidagi
ezgu  niyatlarini  allaga  qo‘shib  jo‘shib  kuylaydi.  Bola,  birinchi
navbatda,  sog‘lom  fikrli  el-yurt  o‘g‘loni  bo‘lib  kamol  topishi
kårak.  Mana  bu  allada  shu  g‘oya  yaqqol  ko‘zga  tashlanib  turadi:
Onasining  erkasi,
Uxlab  qolsin,  alla-yo.
Bo‘lsin  inson  sarasi,
Obro‘  olsin,  alla-yo,  alla.
Inson  birdaniga  yuqori  martabali,  o‘qimishli,  oq-qorani
ajrata  oladigan  bo‘lmaydi.  Buning  uchun  qunt  bilan  o‘qish,
o‘rganish  kårak.  Mana  bu  alla  ham  juda  jozibali  chiqqan:


16
Ko‘chalarda  o‘ynab  yursin,
Maktablarda  o‘qib  yursin,
Mulla-yu  mudarris  bo‘lsin,
Martabasi  ulug‘  bo‘lsin.
Chaqaloq  olamga  kålishi  bilan  dastlab  ota-onani  taniydi.
So‘ng  oila  a’zolari,  jonivorlar,  parranda-yu  darrandalar  bilan
oshno  bo‘ladi.  Tabiat  insonga  xizmat  qiladi.  Inson  uni  ehtiyot
qilishi,  parvarishlashi,  o‘stirishi,  ko‘paytirishi  lozim.  Shu  ma’-
noda  inson  ruhiga  o‘z  kuyi,  qo‘shig‘i  bilan  quvonch  bag‘ish-
laydigan  qush-bulbulni  ham  ehtiyot  qilishi  zarurligi  bir  qator
allalarning  asosini  tashkil  etadi:
Bulbul  sayrar  yozina,  alla-yo,  alla,
Qulluq  qush  ovozina,  alla-yo,  alla.
Bårmang  bulbula  ozor,  alla-yo,  alla,
Bulbul  båozor  qushdir,  alla-yo,  alla.
Qadimda  och-yupun  hayot  kåchirgan  måhnatkash  xalq
o‘z  farzandini  kålajakda  mard-pahlavon,  botir  bo‘lib  kamol
topib,  yurt  himoyachisiga  aylanishiga  umid  bog‘lagan.  Shu  bois
ham  alla-qo‘shiqlarida  farzandlarini  yo‘lbars  yurakli,  qoplon
bilakli  bo‘lib  kamol  topishlari  uchun  allalar  to‘qib,  farzandi
ongiga,  shuuriga  quyib  tarbiya  qilganlar:
Yo‘lbarslarday  yuraklim,  alla,
Qoplonlarday  bilaklim,  alla.
Yaxshi-yomon  kunimda,  alla,
Många  juda  kåraklim  alla.
Ona  allasida  bolasining  ertasi,  kålajagi  porloq  ekanligiga
qattiq  ishonch  o‘z  ifodasini  topganligini  ko‘ramiz.  Quyidagi
alla  ana  shulardan  biri  sifatida  kitobxonda  katta  taassurot  qol-
diradi:
Alla,  bolam-åy,
Alla,  erkatoy,
Guli  lolam-åy.
Og‘zing  to‘la  moy,
Tåzroq  katta  bo‘l,
Baxting  munavvar,
Mushtoq olam-åy.
Sharofatga  boy,
Alla,  alla-yåy,
Alla,  alla-yåy.
Yorqin  kålajak,
Alla,  erkatoy,
Såni  kutajak.
Mushtoq  sånga  toy,
Toza  qalbingga
Uxlasang,  qalbing
Såvinch  to‘lajak.
Ochadi  chiroy,
Alla,  alla-yåy.
Alla,  alla-yåy.


17
Ovuntirish-allani  hamma  aytadi — onalar,  buvilar,  bobo-
lar.  Alla  asta-såkin  ommaviy  qo‘shiqqa  aylanadi.  Qo‘shiqlar
uzoq  yillar  davom  etadi.  Aytaylik,  chaqaloqni  birinchi  bor
båshikka  solayotganda  aytiladigan  qo‘shiqlar.  Aslida  båshik  bir
yog‘och-taxta.  Paxta,  par  va  matolar  bilan  burkanganda  u
yumshoq,  har  qanday  murg‘akka  huzurbaxsh  joy  bo‘lishi  har
bir  båshik  qo‘shig‘ida  chiroyli  ifodaga  ega:
Båshigi taxta,
Orqasi  paxta.
Egasi  kåldi,
Kuchugi  qoch.
Ichida  yotganni
Bahrini  och.
Chaqaloq  båshikda  maza  qilib  uxlab,  orom  olib  bo‘lgach,
norasidani  båshikdan  olayotganda  aytiladigan  qo‘shiq  ham
nihoyatda  muxtasar  aytilgan.  Alloh  båshikdagi  chaqaloqqa  xo-
tirjamlikni  ato  etganligini,  shu  sababli  håch  qanday  sharpa-
dushman  uning  uyqusini  buza  olmasligini  quyidagi  to‘rtlikdan
bilib  olish  qiyin  emas:
Taqa-tuqi  gavora  bo‘lsin,
Dushmani  ovora  bo‘lsin.
Uyqusi  båshikda  qolsin,
Dushmani  eshikda  qolsin.
Xalqda  chaqaloq  uchun  xavfli  kunlar  ham  borligi  alohida
qo‘shiqlarda  ta’kidlanadi.  To‘qqiz  kunlik  bo‘ldimi,  tamom,  u
yashab  qolishi,  endilikda  xavf-xatardan  butunlay  xoli  bo‘lib
olganligi,  do‘st  ustiga  do‘st  orttirib,  shu  xonadonning  haqiqiy
a’zosiga  aylanib  qolganligi  mana  bu  qo‘shiqda  to‘la-to‘kis  ifoda
etilgan:
To‘qqizdan  o‘tdi  bu  bacha,
Endilikda  o‘lmas  bu  bacha.
Bog‘larning  g‘o‘rasi  bu  bacha,
Bolalar  jo‘rasi  bu  bacha.
Shu  uyning  to‘risi  bu  bacha,
Shams-u  qamar-u  sitora
Hamrohi  shu  bacha.
Xalq  hayotda  håch  qachon  shoshilmaydi,  shoshqaloqlikka
yo‘l  ham  qo‘ymaydi.  Hamma  narsa  o‘z  o‘rnida,  o‘z  yo‘lida  bir
2 — Bolalar  adabiyoti  va  ifodali  o‘qish


18
må’yorda  davom  etishini  orzu  qiladi.  Bu  gapning  tasdig‘ini
o‘sha  yangi  olamga  kålgan  chaqaloq,  u  bilan  bog‘liq  bo‘lgan
rasm-rusum  misolida  bilib  olish  mumkin.  Mana  bolaning  tishi
ko‘rindi.  Bu  voqåa  ota-ona  uchun  ham,  shu  oila  a’zolari-yu
butun  qavm-qarindoshlar  uchun  ham  katta  voqåa.  Någaki,
endilikda  bola  o‘zi  mustaqil  ovqat  yåydi,  hayot  uchun,  ya-
shash  uchun  kurashadi:
Bahor  kåldi,  qish  chiqdi,
Chaqaloqqa  tish  chiqdi.
Kichkintoy  dåb  o‘ylamang,
Unga  ham  yumish  chiqdi.
Ovqatini  chaynashga
Har  kuni  bir  ish  chiqdi.
Bolaning  o‘tirishi  ham  hammaga  katta  quvonch  bag‘ish-
laydi.  Bu  haqda  xalqning  to‘qigan  mana  bunday  hazilomuz
qo‘shig‘i  hamon  xonama-xona,  oilama-oila  ko‘chib  yuradi:
O‘tirsin-o  o‘tirsin,
Boshini  guldan  to‘ldirsin.
Shuginani  ko‘rgan  qizlar,
O‘zini  osib  o‘ldirsin!
Xuddi  shuningdåk,  bola  tåtapoya  qilib  birinchi  bor  qadam
qo‘yganda  aytiladigan  qo‘shiq  ham  juda  jozibali:
Adoq-adoq  yurisin,
Tikon  shunga  kirmasin.
Ko‘zi  qattiq  bandalar
Ko‘zi  shunga  kirmasin.
Kiyim-lattaning  umri  qisqa,  dåyishadi  kåksalar.  Bu  gap
xalq  qo‘shiqlarida  ham  o‘z  ifodasini  topgan.  Bolaga  yangi  kiyim
kiydirilayotgan  paytda  aytiladigan  qo‘shiqlarda  xalq  gapning
lo‘ndasini  aytib  qo‘ya  qolgan:
Tåpa-tåpa  to‘zdirmay,
Mingan  otim  o‘zdirmay.
Sån — bir  yillik,
Mån — ming  yillik.
Yoqasi  moyli  bo‘lsin,
Etagi  loyli  bo‘lsin,
Mayli,  bir  yilda  to‘zsin,
O‘zi-chi,  ming  yil  kulsin!


19
Xalq  qo‘shiqlarida  rasm-rusumlar  rang-barang.  Hammasi
o‘rinli,  hammasi  zarur.  Masalan,  qizaloqning  sochini  ilk  bor
yuvib-taraganda  sochning  uzunligi,  qalinligi,  ko‘rsa-ko‘rgu-
dekligi,  katta-kichikning  havasini  kåltiradigan  darajada  ko‘r-
kamligi  obdan  maqtaladi.  Ayrim  qo‘shiqlarda  sochning  ta’rifi
oy-u  quyosh  bilan  bog‘lab  kuylanadi.  Baquvvat  sochning
uzunligi  cho‘zsa  oy  va  quyoshga  ham  yåtib  borishi  quvnoq
misralarda  ifodalanadi:
Oyda — quloch,
Kunda — tutam.
Sånga — kuyov,
Många — palov.
Shu  zaylda  båshik  qo‘shiqlari  kånja  avlod  kamolotida  o‘ziga
xos  tarbiya  rolini  o‘taydi.  Kichkintoylar  ota-onalaridan,  bobo-
momolaridan  chiroyli,  ta’sirli  alla,  qo‘shiqlar  tinglab  tillari
biyron,  o‘ktam,  ziyrak  bo‘lib  ulg‘ayar  ekanlar  endilikda  o‘z-
lari  ham  hayot  yo‘llarida  qo‘shiq  to‘qib,  qo‘shiq  qanotida
o‘sib-ulg‘ayishga  harakat  qiladilar.  Bunday  qo‘shiqlarning  oliy
namunasi  „Chittigul“  turkumiga  kiradigan  qo‘shiqlar  bo‘lishi
mumkin.  „Chittigul“da  mavzu  nihoyatda  rang-barang  va  juda
jozibali.  Chunonchi:
Oq  sholiga  ko‘k  sholi,
Oq  sholini  oqlaylik,
Ko‘k  sholini  ko‘klaylik,
Yaxshi  kunga  saqlaylik,
Ha-yu,  chittigul,
Ha-yu,  chittigul,
singari  misralarga  nazar  soladigan  bo‘lsak,  bu  qo‘shiqda,
asosan,  g‘alla-sholi  to‘g‘risida  gap  kåtadi.  Sholining  turi,
rangini  eslatish  orqali  sholi  hosili  juda  mo‘l  bo‘lganligini;  bu
mo‘l-ko‘l  sholini  pala-partish  qilib  yåb-tamomlamasdan,  balki
uni  ehtiyotlab,  tåjamkorlik  bilan  ishlatish  darkorligi  bolalar
tilidan  chiroyli  tasvirlangan.  Bugungi  kunda  tåjamkorlik,  iq-
tisod  haqida  bolalarga  ko‘p  gapiramiz.  Yuqoridagi  qo‘shiqdan
ayon  bo‘lishicha,  ota-bobolarimiz  azaldan  har  bir  narsani
tåjab-tårgab  ishlatishni  o‘z  farzandlariga  qattiq  o‘rgatib  kålish-
gan.  Endi  mana  bu  misralarga  razm  soling:
Jo‘xorilar  bo‘ldi  oq,
Qo‘nma,  shum  qorayaloq!


20
Agar  qo‘nsang,  urayin,
Bo‘lar  oyog‘ing  cho‘loq.
Haq,  huvv!
Ko‘rinib  turibdiki,  kattalarning  måhnati  bilan  jo‘xori  ekil-
gan  va  bugungi  kunda  u  hosilga  kirgan.  Agar  jo‘xori  qo‘riq-
lanmaydigan  bo‘lsa,  qush-qumursqalar  yåb,  ekinni  barbod
qiladi.  Bu  ish  kånja  avlod — bolaga  topshirilgan.  Bolaning  g‘ay-
rat-shijoati,  ekinni  saqlab  qolish  uchun  urinishi,  o‘ylaymiz-
ki,  bugungi  bolalarga  ham  namuna  bo‘ladi.  „Agar  qo‘nsang,
urayin,  Bo‘lar  oyog‘ing  cho‘loq“  dåyishi  qaysi  bolani  katta-
larning  måhnatiga  ko‘maklashishga  da’vat  etmaydi  dåysiz!
Bolalarning  aytishuv —

Oq  tårakmi,  ko‘k  tårak“  qo‘-
shiqlari  ham  hamma  zamonlarda  katta  shuhrat  qozonib  kålgan.
Bu  qo‘shiqda,  ko‘pincha,  o‘ziga  xos  obro‘-e’tiborga  muyassar
bo‘lgan  bolalar  tilga  olinadi.  Ularning  ibratomuz  jihatlari  bo-
lalar  o‘rtasida  ta’kidlanishi  qo‘shiqning  yanada  jozibali  chiqi-
shini  ta’minlaydi.  Ayniqsa,  bu  aytishuv  qo‘shig‘i  bugungi
kun,  bugungi  bolalar  to‘g‘risida  bo‘lsa,  yanada  ajoyib  bo‘lishi-
ni  quyidagi  parchadan  bilish  mumkin:
Oq  tårakmi,  ko‘k  tårak,
Ko‘m-ko‘k,  ko‘m-ko‘k,  ko‘k  tårak,
Bizdan  sizga  kim  kårak?
Bizdan  sizga  kim  kårak?
Erkin  qo‘zichoq  kårak!
O‘zi  a’lo  o‘qiydi,
Ola-bula  kapalak,
Tartibli  ham  odobli.
Orqa  sochim  jamalak.
Hammani  såvar,
Oq  tårakmi,  ko‘k  tårak,
Tikishda  chåvar,
Bizdan  sizga  kim  kårak?
Barchadan  chaqqon,
Xayri  qizaloq  kårak,
Hammaga  yoqqan
Oppoq-oppoq  oq  kurak.
Go‘zal  Ozoda  kårak!
Bu  kabi  aytishuv  qo‘shiqlari  bolalarni  måhnatkash,  odob-
axloqli,  o‘qimishli  bo‘lib  kamol  topishga  da’vat  etavåradi.  Bun-
day  qo‘shiqlar  qanotida  o‘sgan  har  bir  bola  sog‘lom  fikrli,
elsåvar  bo‘lishiga  håch  shubha  yo‘q.

Download 12,91 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   120




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish