Darsni mustahkamlash uchun savollar:
1. Bolalar adabiyotining vazifasi?
2. Bolalar adabiyotida ma’naviyat?
3. Bolalar adabiyotining boshqa fanlar bilan yaqinligi?
4. Bolalar adabiyoti — so‘z san’ati?
6
Maktabgacha ta’lim yoshidagi
bolalar kitobxonligi
Odatda, bola olamga kålibdiki, onani taniydi, uning hi-
dini, qadam tashlashini, nafas olishini darhol såzib oladi. Ona
bir daqiqa o‘zidan uzoqlashsa xarxasha qiladi, ingrab yig‘laydi.
Chunki bu norasida onaning qornida ekanligidayoq uni o‘ziga
kashf qilib olgan. Shu onaning ko‘magida atrof-muhit bilan,
o‘zini qurshab olgan olam bilan tanishadi. Onaning allasi,
qo‘shig‘i, ertagi murg‘ak qalbida bir umrga muhrlanib qoladi.
Folklor va yozma adabiyot namunalarini tinglab, voyaga
yåtayotgan bolalarning o‘yinlari, sho‘xliklari, xayollari, qizi-
qishlari, gap-so‘zlari¾ — bular bolalarning ma’naviy dunyo-
sini boyitadigan omillardandir. Agarda kattalar bu o‘ziga xos
bolalar dunyosini tushunib, uni to‘g‘ri baholay olsalar, bola-
larning kålajagi uchun katta ish qilgan bo‘ladilar.
Alla, ertak, topishmoq, maqollarda kuzatganimizdåk,
odamlarga, jonivorlarga, tabiatga bo‘lgan måhr-muhabbat,
do‘stlik va o‘rtoqlikning ilk tuyg‘ulari, yaxshilikka nisbatan
uyg‘ongan dastlabki minnatdorchilik hissi, har narsaga chan-
qoqlik bilan qiziqib qarash kabilarning barchasi bolaning ma’-
naviy dunyosini boyitishi, uning xayoli va tasavvurini kångay-
tirishi lozim.
Biz, kattalar „Bolalik båtashvishdir“, „Bolalik hayotdagi
eng baxtiyor damdir“, „Bolalik inson umrining yorqin, ba-
horiy tongidir“ kabi gaplarni qayta-qayta gapirishni yaxshi
ko‘ramiz.
Har bir kishi folklorda zikr etilganidåk, eng baxtiyor va
båtashvish bolalik yillarida taxminan quyidagi qobiliyatlarni
egallab olgan bo‘lishi lozim. O‘ynab va sho‘xlik qila turib, u:
nima yaxshi va nima yomonligini, narsalar dunyosini, hayvo-
not dunyosini, odamlar dunyosini anglab boradi. Buning
ustiga dunyoni bilish shunchaki yuzaki bir kuzatuv emas:
kåcha u yomg‘irning nimaligini bilmas edi, bugun esa u er-
talab yomg‘irni ko‘rdi-yu, ayni paytda dunyoda tarnovlar bo‘-
lishini, chumchuqlar sovuqda xurpayib, yum-yumaloq bo‘lib
olishini ham bilib oldi. Bu ertalabki kashfiyotlar edi, tushga
borib esa, u mushukchani qo‘rqitib yuborsa, yunglari xurpa-
yib, ko‘zlari yashil rangda chaqnab kåtishini ham birinchi
bor ko‘rdi.
7
Darhaqiqat, bolalarning o‘yinlariga, chizgan rasmlariga
astoydil razm soling, gaplarini tinglang. Shunda siz ularning
olamni naqadar yorqin, aqlga sig‘mas darajada mo‘jizakor bir
tarzda ko‘ra bilishlarini payqaysiz. Ular o‘zlarining såzgirliklari
tufayli, hatto qo‘rqinchli ertaklardan ham qandaydir qiziq
joylarini ilib oladilar, kundalik voqåalarning esa kattalar såz-
may qoladigan muhim jihatlarini ko‘ra biladilar. Mana shu
musaffo tuyg‘ulari uchun ham kishilar bolalikni såvadilar va
uni butun umr mamnuniyat bilan xotirlab yuradilar. Båtash-
vish bo‘lgani uchun emas, musaffo tuyg‘ulari uchun såva-
dilar uni. Shu boisdan kattalar bolalarni quvonchdan mah-
rum etmasliklari, ularning yangilikka boy bo‘lgan va doimo
o‘zgarib turuvchi hayotdan olgan taassurotlarini, his-haya-
jonga to‘la hayratli tuyg‘ularini toptamasliklari kårak.
Har birimiz ham bolalikda kunlarning uzoqligi, har bir
kunning voqåalarga boy o‘tgani, tushda osmonda uchib yurish
naqadar yoqimliligi, oddiygina uyning shifti ham naqadar
baland, hovli oldidagi bog‘ juda katta, hov naridagi o‘tloqzor
esa, qanchalar sirli tuyulganini eslashni istaymiz.
Låkin quyoshdan taraladigan chinakam nur — yog‘duni
hammamiz ham yaxshi xotirlay olamizmi? Yangi o‘yinchoq,
yangi kitobchalarning yoqimli hidini qay birimiz aniq eslay-
miz? Oddiy hodisalarning yoqimli hidini qay birimiz aniq es-
laymiz? Oddiy hodisalar ham qanchalar tantanavor va mu-
him bo‘lib tuyulgani va qachonlardir yuz bårgan olis voqåalar
xuddi kåchagidåk xotiraga mahkam o‘rnashib qolganini-chi?
Hamma yoqdan anvoyi gullarning o‘tkir isi kåladigan op-
poq, tåbranib turuvchi dalalar-chi? Shunda to‘satdan uzoqda
ko‘ringan ona¾ Uning ovozi¾ Har tomonga go‘yo uzun-
uzun oltinrang chiziqsimon quvnoq nur taratayotgan saxiy
quyosh-chi? Ularni kattalar sira ko‘rmaydilar, bolalar esa
ko‘radilar. Någaki ular o‘zlari tinglagan ertaklarida bunday
ajoyib-g‘aroyib voqåa-hodisalarni ko‘p bor eshitishgan. Hatto
rasmini ham chizadilar.
Bolalar chizgan rasmning bo‘yog‘i juda tiniq bo‘lishi ham
båjiz emas. Bolalik paytida yaxshilik bilan yomonlik ham mana
shunday aniq ko‘rinadi. Bolalikda yo såvishadi yoki nafrat-
lanishadi, bolalar xatti-harakatlarining o‘rtamiyonasi ham
bo‘lmay, faqat yo yaxshi, yoki yomon bo‘lishi mumkin.
Ularda tajriba, bilim hali yåtarli emas-u, ammo chiroyli va
8
xunukni, samimiyat va soxtalikni his etish tuyg‘usi nihoyatda
o‘tkir bo‘ladi.
Tåvarak-olamni mana shunday tiyraklik bilan his etgan
odamlar tufayligina biz musiqa eshitib, yaxshi kitoblarni
o‘qib, chinakam san’at asarlarini ko‘rib, chåksiz huzur-halo-
vat olamiz. Ular ohanglar, so‘zlar, ranglar vositasida dunyo-
ning nafosati-yu, uning donishmandligini bizga yaqqol ko‘r-
satib båradilar, chunki istå’dodning o‘zi aslida bolalik ta’sir-
chanligidan, oddiy narsadan go‘zallik topa bilish xislatidan
boshlanadi, bu xislat esa hayotiy tajriba va ma’naviy yåtuklik
tufayli boyib boradi.
Bu davr bolalar kitobxonligi, asosan, ota-onalar va
tarbiyachilar tomonidan amalga oshiriladi. Hali o‘qish, yozish,
chizishni bilmaydigan maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar
dunyo sirlaridan butunlday båxabar bo‘ladilar. Shunga qara-
may, kichkintoylar o‘zlarini qurshagan olamni tåzroq bilib
olishga, uni o‘rganishga intiladilar. Bunda ota-onalar, bog‘-
chalarda esa tarbiyachilar bolalarga yaqindan yordam bårish-
lari, ya’ni ularga badiiy asarlardan parchalar o‘qib bårishlari
lozim. Bu davr bolalariga o‘qib båriladigan har qanday asar-
ning hajmi qisqa, mazmuni sodda bo‘lishi talab etiladi. Shu-
ningdåk, bunday kitoblarning rasmlari rang-barang, harflari
esa yirik-yirik bo‘lishi maqsadga muvofiq.
Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar tinglaydigan asar-
larning ko‘pchiligini alla-qo‘shiq, ertak, topishmoq, maqol,
tåz aytish kabi xalq og‘zaki ijodi asarlari tashkil etadi.
Bundan tashqari, yozuvchilar yaratgan va yuqoridagi ta-
lablarga to‘la-to‘kis javob båradigan ayrim asarlar ham mak-
tabgacha ta’lim yoshidagi bolalar uchun qo‘l kåladi. Ammo
shu narsani ham ta’kidlab o‘tish kårakki, bolalar uchun ijod
qiladigan qalam sohibi hayotdagi muhim xaraktårli voqåa va
hodisalarni badiiy obrazlar orqali bolalar nutqiga mos tilda,
ularning yoshi, ruhiyati va saviyasiga muvofiq ravishda tasvir-
lashi lozim.
Bolalar shoiri Anvar Obidjon o‘zining „Suhbat“ nomli
shå’rida bolalar yaxshi ko‘radigan g‘ozlar to‘g‘risida so‘z yu-
ritadi. Ma’lumki, bolalar jonivorlar, xususan, qushlarga ilk
yoshlaridan boshlab qiziqadilar. Shu jihatdan qaraydigan bo‘l-
sak, „Suhbat“ bola hayotida muhim rol o‘ynaydi. Voqåa juda
oddiy va sodda. O‘zaro suhbatdan ma’lum bo‘ladiki, g‘ozlar-
9
ning qorni och, ularni boqish kårak. Buni shoir o‘yin vo-
sitasida ifoda etadi:
— G‘ozlar, bir so‘z dåysizmi?
— G‘a, g‘a, g‘a!
— Totli suli yåysizmi?
— Ha, ha, ha.
— Någa patni silaysiz?
— G‘oq, g‘oq, g‘oq.
— Måndan nima tilaysiz?
— Boq, boq, boq!
Bu xildagi shå’rlar kichkintoylarni mustaqil fikrlashga,
turmush taassurotlarini to‘plab, ulardan xulosa chiqarishga
o‘rgatadi.
Bolalarning, ayniqsa, jajji qizchalarning såvimli mash-
g‘ulotlaridan biri qo‘g‘irchoq o‘ynashdir. Yo‘ldosh Sulaymon-
ning „Qo‘g‘irchoq“ shå’rida qo‘g‘irchoqlarni asrab-avaylash,
oddiy bir o‘yinchoq vositasida kattalarning måhnatini e’zoz-
lash masalasi o‘rtaga tashlanadi:
Quyosh bilan tång turib,
Ozoda kiyintirib,
Sånga taqamiz marjon,
Qo‘g‘irchoq, qo‘g‘irchoqjon.
Qo‘ldan qo‘ymaymiz sira,
Yuqtirmaymiz gard, shira.
Ovunchoqsan bizlarga,
Qo‘g‘irchoqsan bizlarga.
Har qanday yozuvchi maktabgacha ta’lim yoshidagi bola-
larga o‘qib båriladigan asar tilining badiiy jihatdan puxta-pi-
shiqligiga, tushunarli, aniq va ravonligiga alohida e’tibor båradi.
Bu yoshdagi bolalarga tavsiya etiladigan asarlar ularga hayot
haqida muayyan tasavvur bårishi bilan birga zavq-shavq ba-
g‘ishlaydi. Masalan, Shukur Sa’dullaning „Lola va mushuk“
shå’rini olaylik. Bu asar juda oddiy. Misralari ham sodda.
Ammo u bir o‘qishdayoq kichkintoy måhrini o‘ziga tortadi,
uni barvaqt turishga, yuvinib-taranishga, ozoda, pokiza bo‘-
lishga o‘rgatadi. Shuningdåk, ularning uy hayvonlariga, joni-
vorlarga måhribon, g‘amxo‘rliklarini oshiradi:
Mån Lolaman, Lolaman,
Ozoda qiz bolaman.
10
Erta bilan turaman,
Yuz-qo‘limni yuvaman.
Mushugim bor Qoramosh,
O‘zi judayam yuvosh.
Måndan oldin turadi,
Yuz-qo‘lini yuvadi.
Xulosa qilib aytganda, bolalar o‘zlari tinglagan asarlari
yordamida asta-såkin atrof-muhit bilan tanishadilar, ona yurtga
måhr-oqibatli bo‘lishni, tabiatni asrashni, måhnatni såvishni
o‘rganadilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |