Mamasoli jumaboyev

O‘TKIR  RASHID
(1915 — 1990)

---

183
dastasi“,  „Gulshan  diyorim“  kabi  she’r  va  qo‘shiq  kitoblari,
„Esim  qursin“,  „Akam  bo‘lasiz“  kabi  hajviy  to‘plamlari  nashr
etildi.  O‘tkir  Rashid  dramaturg  sifatida  „Katta  hayot“,  „Qu-
dalar“,  „Qudrat“,  „Farzand  deb¾“  nomli  sahna  asarlari
yaratdi.
Shoir  O‘tkir  Rashid  bir  necha  yil  O‘zbekiston  Fanlar
akademiyasida  ilmiy  xodim  bo‘lib  ishladi.  1957- yilda  „O‘zbek
bolalar  adabiyoti  taraqqiyoti  ocherki“  mavzusida  dissertatsiya
yoqlab,  fan  nomzodi  bo‘ldi.  U  uzoq  yillar  hozirgi  Nizomiy
nomli  Òoshkent  davlat  pedagogika  universitetida  talaba-yosh-
larga  adabiyot  fanidan  dars  berdi.  „Chashma“  adabiy  to‘ga-
ragiga  rahbarlik  qilib,  o‘nlab  ijodkor  yoshlarning  adabiyot  ola-
miga  kirib  kelishiga  yordam  berdi.
O‘tkir  Rashid  bo‘lajak  o‘qituvchilarga  saboq  berar  ekan
har  doim:
— Inson  umrining  so‘lmas  guli,  manguligi — bolalarimiz.
Biz  butun  hayotimizni  bag‘ishlagan  muqaddas  ishni  bolalar
davom  ettiradi.  Shuning  uchun  biz  ularning  taqdirini  doim
o‘ylaymiz.  Bu  chuqur  hayotiy  muhim  masaladir.  Sevimli
o‘g‘il-qizlarimiz  bizga  o‘rinbosar  bo‘lishini  bilishning  o‘zigina
kifoya  qilmaydi.  Bolalar  sevimli  o‘g‘il-qizlargina  emas,  balki,
avvalo,  kelgusining  fuqarolari,  ota-onalar  boshlagan  buyuk
ishning  qonuniy  davomchilari.  Shuning  uchun  ularni  zamo-
namizning  eng  oliyjanob  an’analari  ruhida,  kurashchanlik  ru-
hida  tarbiyalashimiz  kerak, — der  edi  va  bunga  o‘zi  qattiq  amal
qilib,  kichkintoylar  uchun  she’r,  qo‘shiq,  doston,  ertaklar
ijod  qilar  edi.
Kelajagimiz  guli  bo‘lgan  bolalarni  qattiq  sevgan  shoir
ularga  bag‘ishlab  „O‘rtoqlar“,  „Ikki  o‘rtoq“,  „Kim  aybdor?“,
„Eng  o‘zg‘ir  nima?“,  „Ravshanjon  va  ayiqcha“,  „Katta  bo‘l-
sam“,  „Bu  —  biz  bo‘lamiz“,  „Baxtiyor  bolalik“  kabi  kitob-
lar  yozdi.
O‘tkir  Rashid  bolalarga  bag‘ishlab  she’r  yozar  ekan,  bi-
rinchi  o‘rinda  ularni  haqiqiy  vatanparvar,  chinakamiga  el-yurt
fidoyilari  bo‘lib  o‘sib-ulg‘ayishlarini  istaydi.  „Vatanim“,  „Mard
nasllar“,  „Dalam“  she’rlari  shu  maqsadga  qaratilgan.  Vata-
nimizning  go‘zalligi,  huzurbaxshligi,  boyligi,  yosh  kitobxon-
ning  mehrini  o‘ziga  tortadigan,  shu  yurtga  munosib  inson  bo‘-
lib  ulg‘ayishga  chorlaydigan  darajada  quvnoq  tasvirga  ega:

---

184
Chaman-chaman  gullarga,
Sayroqi  bulbullarga,
Ko‘kni  quchgan  uylarga,
Baxt  keltirgan  to‘ylarga,
Quvnoq  va  sho‘x  kuylarga,
Joydir  go‘zal  Vatanim,
Boydir  go‘zal  Vatanim.
Bunday  yurtga  farzand  bo‘lishning  o‘zi  bo‘lmaydi.  Buning
uchun  nima  qilish  kerak?  Sofdil,  o‘qimishli,  mehnatkash,
xulq-u  odobda  boshqalarga  o‘rnak  bo‘ladigan  fazilatlarga  ega
bo‘lish  kerak.  Bularning  hammasi  O‘tkir  Rashid  she’rlarida
o‘z  ifodasini  topgan.  Mana,  maktab,  o‘qish,  kasb-hunarni  olib
ko‘raylik.  „Maktab“,  „Kitob“,  „Sovg‘a“,  „Katta  bo‘lsam“,
„Yetmish  hunar  ekan  kam?“,  „Kim  aybdor?“,  „Aka-uka“
she’rlari  buning  javobidir.
Maktab  haqida  ko‘pgina  she’rlar  yozilgan.  O‘tkir  Rashid-
ning  „Maktab“  she’ri  takroriy  asarlardan  emas.  Bu  asar  alo-
hida  uslubga  ega.  Asar  qahramoni  endigina  bog‘chani  tark  etgan
bola,  maktabga  birinchi  marta  qadam  qo‘yishi.  Maktab  qanday
bo‘lar  ekan,  deb  ikkilanib  borgan  bolani  gulzor  maktab,  o‘qi-
tuvchi  alohida  mehribonchilik  bilan  kutib  olishi  yosh  qalbda
maktabga,  kitobga,  o‘qishga  havasini  orttiradi:
Muallima  opamiz
Kutib oldi turib tik,
Gap  so‘radi quchoqlab
Mehribon onamizdek.
— Ozoda sinflaring
Meni  bag‘riga  tortdi.
O‘qishga, o‘rganishga
Mehr-u havasim ortdi.
O‘tkir  Rashid  ishyoqmas,  dangasa  bolalar  haqida  ham  an-
chagina  she’rlar  bitgan.  „Qo‘g‘irchoq — o‘rtoq“  she’ri  ayniqsa,
ta’sirli  chiqqan.  Bolalar  hayotda  hech  narsadan  cho‘chimay,
qo‘rqmay,  yelka  kerib  yashashlari  kerak.  Buning  uchun  esa,
bolaning  o‘zi  sog‘lom,  tetik  bo‘lmog‘i  darkor.  Sog‘lom,  tetiklik
qayerdan  keladi?  Bu  bolaning  yurish-turishiga,  harakatiga
bog‘liq.  Agar  bolaning  o‘zi  harakatchan  bo‘lmasa,  jismoniy
ish,  sportga  havas  qo‘ymasa,  o‘rtoqlaridan  ortda  qolib,  bir
jonsiz  qo‘g‘irchoqqa  aylanib  qolishi  hech  gap  emas.  Quddus

---

185
ajoyib  fe’lli  bolalardan.  Yozning  jazirama  issig‘ida  ham  to‘n
va  telpak  kiyib  yuradi,  do‘stlariga  qo‘shilmaydi,  ishyoqmaslik,
dangasalik  uning  hamrohi  bo‘lib  qolgan.  She’rning  xulosasi
ham  yaxshi:
Demak, Quddus soppa-sog‘,
Faqat  juda  erinchoq.
Odati — dangasalik,
Dangasalik — kasallik.
Katta  ochsin  ko‘zini,
Davolatsin  o‘zini.
Òag‘in  yotib  qolmasin,
Loyga  botib  qolmasin?!
O‘tkir  Rashid  ayrim  xulqi  yomon  bolalarni  tabiatan  un-
cha  xush  ko‘rmaydi.  „Òaniysizmi  Karimni?“,  „U  nima  der-
kin?“,  „Sobirning  shu  ishi  to‘g‘rimi?“,  „G‘ayrat  va  Omon“,
„O‘sar — qaysar“  singari  asarlarida  odob,  axloqda  boshqalardan
orqada  qolib  ketgan  bolalar  ustidan  kuladi.  Bunday  hajviy
asarlar  bolalarni  o‘zlari  ustida  o‘ylashga,  fahm-farosatli  bo‘-
lishga  hamon  da’vat  etib  kelmoqda.
O‘tkir  Rashid  „Ish  bilmas  va  ish  qilmas  bola  haqida“,
„G‘ozcha— mitti“,  „Sherali“,  „Eng  o‘zg‘ir  nima?“,  „Ravshan-
jon  va  ayiqcha“  kabi  bir  nechta  ertak-dostonlar  ham  yozdi.
Bu  asarlarning  deyarli  hammasi  kichik  yoshdagi  bolalarga
bag‘ishlanganligi  bilan  e’tiborga  loyiqdir.  „G‘ozcha — mitti“da
o‘rmon  to‘g‘risida,  qushlar,  hayvonlar,  yirtqichlar  haqida
gap  boradi.  Bu  yoshdagi  bolalar  jonivorlarning  turmush  tarz-
larini  uncha  yaxshi  bilmaydilar.  Ular  „G‘ozcha — mitti“ni
tinglashib,  jonivorlarning  hayotlarini,  yashash  sharoitlarini
birmuncha  bilib  oladilar.  Ayniqsa,  g‘ozchaning  xatti-harakati,
dovyurakligi,  ishbilarmon  va  tadbirkorligi  yaxshi  taassurot
qoldiradi.
Shoirning  mana  bu  misralariga  e’tibor  bering,  unda  o‘r-
monda  yashaydigan  ko‘pgina  jonivorlarning  jam  bo‘lib  ya-
shashlari,  ahil,  do‘stliklari  kimni  xursand  qilmaydi  deysiz:
Kiyik,  quyon,  olmaxon,
Kurka,  laylak,  o‘rdak,  g‘oz.
Ahil  bo‘lib,  do‘st  bo‘lib,
Yasharkanlar  qish-u  yoz.

---

186
Hayotda — o‘rmonda  zo‘ravonlar  ko‘p.  Yovvoyi  to‘ng‘iz
bulardan  ancha  kuchli — muttaham  va  surbet,  zo‘ravonlik
qilib  bularning  qishda  yeyish  uchun  g‘amlab  qo‘ygan  ovqat-
larini  yeb,  har  kuni  nonushtasi  uchun  uchta  g‘oz  berishlarini
talab  qiladi.  Bu  ochko‘z  battoldan  qutulish  yo‘llarini  qidiri-
shadi.  Mittining  maslahati  va  uning  yordami  bilan  ayiqpolvon
bilan  do‘stlashishadi.  Ayiqpolvon  bilan  to‘ng‘iz  o‘rtasida  jang
boshlanadi.  Bu  jangda  uning  o‘zi  yolg‘iz  emas.  Hamma  jam
bo‘lib,  birgalashib  jang  qiladilar:
Bosdi  ayiq  to‘ng‘izni
Ustiga  tashlab  o‘zin.
Mitti,  o‘rdak,  laylaklar
Cho‘qib  oldilar  ko‘zin.
Ayiqchalar  to‘ng‘izning
Òishlab  turdi  oyog‘in,
Ona  ayiq  o‘ldirdi
G‘ajib  uning  tomog‘in.
Ashaddiy  dushman  to‘ng‘iz  o‘ldi,  bu  bilan  endi  dushman
yo‘q,  rohat-farog‘atda  yashaymiz,  deyishga  hali  juda  erta.  Òad-
birkor  va  ishbilarmon  g‘ozcha  hammani  bir  uy  qurib,  yangi
makonda  yashashga  chaqiradiki,  bu  ko‘pchilikka  ma’qul  tu-
shadi:
Mitti  der: — Hali  yov  bor,
Hushyor  bo‘lib  turaylik,
Undan  saqlanish  uchun
Bir  pana  joy  quraylik.
Ayiqpolvonga  Mitti
Dedi: — Amaki,  yashang!
Siz  ustasiz  bu  ishga,
Uyni  o‘zingiz  yasang!
Ayiqvoy  usta  bo‘lib,
Ish  boshladi  shu  kuni.
Kiyiklar  daraxt  kesdi,
Òashishdi  do‘stlar  uni.
Shunday  qilib  yog‘ochdan
Qurib  oldilar  bir  uy.
Bezadilar  bu  uyni
Qilgandayin  xuddi  to‘y.
Do‘stlar  ahil  bo‘lib  hayot  kechira  boshlaydilar.  Ular  bo‘ri
va  qoplonni  ham  xuddi  to‘ng‘izdek  o‘ldirishadi.  Ahillikda,

---

187
birlikda  hikmat  ko‘p  ekan,  kimki  do‘st  orttirsa,  ittifoq  bo‘lsa,
uni  hech  qanday  dushman  yenga  olmas  ekan,  deb  shod-
baxtli  yashashlari  yosh  kitobxonning  quvonchiga  quvonch
ulashadi:
Yashadilar  do‘st  bo‘lib,
Yo‘qotildi  dushman  —  g‘ov.
Dedilar:  „Birlik  bo‘lsa,
Yengolmas  ekan  hech  yov“.
Shoirning  yengil  yumor  bilan  sug‘orilgan  „Sherali“  dos-
tonini  o‘qimagan,  tinglamagan  bola  bo‘lmasa  kerak.  Sherali
go‘yo  ovqat  uchun  dunyoga  kelgandek,  kechasi-yu  kunduzi
ovqat  yeydi.  Harakat  qilmagandan  keyin  semirgandan  semirib
ketgan.  „Xomsemiz“  laqabini  olgan  bu  bolaning  jirkanch  ba-
sharasini  shoir:
Oyoq-qo‘li  pilikday,
Shilviratib  yuradi.
Bir  tog‘ora  xo‘rdani
Bitta  o‘zi  uradi.
Faqat  ovqat  yeyishga
Polvon  edi  Sherali.
Lekin  dadil,  chopqillab
Yurolmasdi  u  hali, —
kabi  misralar  bilan  Sheralining  aybini  keskin  ochib  tashlaydi.
Sherali  odam,  u  inson.  Insonda  aql — es  bo‘ladi,  fahm-farosat
bo‘ladi.  U  shu  jihatlari  bilan  ham  hayvondan  farq  qiladi.  Òan-
bal,  latta,  tepsa-tebranmas  bu  bola  do‘stlari,  safdosh-u  us-
tozlarining  amaliy  yordami  bilan  jismoniy  ish,  sport  bilan
shug‘ullanadi.  „Xomsemiz“lik  dardidan  qutiladi:
Menga  sog‘liq,  kuch  bergan
Mana  shu  mashqdir,  deya,
Sheralivoy  hali  ham
Qilar  badantarbiya.
„Ravshanjon  va  ayiqcha“  asarining  sujeti  kichik  maktab
yoshidagi  bolalarga  juda  mos.  Ravshanjonlarning  uylari  tog‘
bag‘rida,  u  tasodifan  bir  g‘ordan  ayiq  bolasini  topib  oladi,
uyiga  olib  keladi,  unga  Qoravoy  deb  nom  qo‘yadi.  Qoravoy
Ravshanjon-u  uydagilarga  yoqib  qoladi.  Bola  unga  turli  qiliq-
larni,  yumush  bajarishni  o‘rgatadi.  Natijada  ayiq  oilaning

---

188
dastyorlaridan  biri  bo‘lib  qoladi.  U  tovuqlarga  kerak  bo‘lsa
don  sochadi,  begona  odamni  uyga  kiritmaydi,  belanchakda
yotgan  chaqaloqni  tebratadi,  „Bolalar  to‘p  o‘ynashsa,  darvo-
zabon“  lik  qiladi.
Bolalarni  chinakam  sevib,  ardoqlaydigan  shoirlargina  ular-
ga  munosib  she’rlar,  dostonlar  to‘qiy  oladi.  Shoir  va  pedagog
O‘tkir  Rashid  umrining  oxirigacha  sevimli  kitobxonlar  bo‘l-
mish  kichkintoylarni  ulug‘lash,  ardoqlash  nafasi  bilan  yashadi.