Mamasoli jumaboyev

Hamza Hakimzoda
Niyoziy
(
1889
-
1929
)
Butun hayoti va ijodiy faoliyatini muallimlikka, bolalar 
uchun darsliklar va badiiy asarlar yozishga bag‘ishlagan H am za 
H akim zoda Niyoziy 1889- yilda Q o‘qon shahrida tabib oilasida 
tavallud topdi.
H am zaning muallimlik faoliyati 1911- yildan boshlangan. 
U dastlab Q o‘qon shahrining Hojibek guzarida kam bag‘al va 
yetim -esir bolalar uchun m aktab ochdi. M ehnatkash xalq 
bolalarini o ‘qitish va tarbiyalash, ularga m oddiy jih atd an
ko‘maklashish m aqsadida shu yillarda ,,Y ordam “ jam iyati ham 
tashkil qildi. A na shu jam iy at orqali u bolalarni o ‘quv 
qurollari, kiyim -kechak va oziq-ovqat bilan ta ’m inlab turdi. 
H am za o ‘zi tashkil qilgan m aktabda kattalar uchun kechki kurs 
ochadi.
Bu davrda u birinchi sinf o ‘quvchilari uchun „Yengil 
adabiyot“ , 2 -sinf uchun „Axloq hikoyatlari“ o ‘qish kitoblarini 
tuzadi.
H am za 1 9 1 5 -yili M arg‘ilonga borib, kam bag‘al bolalar 
uchun bepul m aktab ochadi. 1 9 1 8 -yilda esa Farg‘onada o ‘qi- 
tuvchilikni davom ettiradi va u yerdagi yosh san’at ixlosm and- 
larini to ‘plab, „Sayyor dram tru p p a“ tashkil qiladi. 1919- 
yilning boshlarida H am za Q o ‘qondagi 1-sonli boqim siz bolalar 
uyiga m udir qilib tayinlanadi. Bu yerda u uch sinfli m aktab 
ochib, o ‘zi o ‘qituvchilik qiladi. 
1922— 1924-yillarda shoir 
Q oraqalpo glston ning Xo‘jayli tum anidagi 1-bolalar uyi mudiri 
va o ‘qituvchisi b o ‘lib ishlaydi. 1925-yilda esa u Farg‘onaning 
A w al qishlog‘idagi maktabga o ‘qituvchi qilib tayinlanadi va juda 
og‘ir sharoitda ishlaydi. Ayni vaqtda, u xalqni yangi zam on 
qurishga chaqiruvchi asarlar yozib, badiiy ijodini davom
ettiradi.
91

---

S hoir 1928— 1929-yillarda S h o h im ard o n d a o ‘qituvchilik 
qiladi. U ning tarbiyachilik faoliyatini badiiy asarlari yanada 
to ‘ldiradi. Jum ladan, tarbiyaviy m avzuda yaratgan „Ilm ista“ , 
„Maktab“, „Kitob“, „ 0 ‘qi“, „Qalam“, „Tolgbriso‘z bola“, ,,Hikoyat“ , 
„T oshbaqa bilan C h ay o n “ , „B olaning yom on b o ‘lm og‘iga 
sabab b o ‘lgan on aning jazo si“ kabi she’rlari ibratlidir. Bu 
asarlarning k o ‘pchiligi 1914- yilgacha yozilgan.
H am zaning ta ’lim -tarbiya haqidagi qarashlari „Yengil ad a­
biyot” kitobida keng ifodalangan. Bu kitobdan oT in olgan 
„M aktab xususinda” asari alohida ajralib turadi. S he’rda maktab 
m illatning quyoshiga, guli va bog‘iga o ‘xshatiladi:
M a k ta b m illat q u y o sh i, 
M a k ta b m illat saroyi,
B alki k o ‘z ila qoshi. 
Ilm -u a d a b n in g joyi.
K o ‘zsiz, q o sh siz k ish in in g
D u n y o d a e n g sao d at
Q a n d a y x u n u k d ir boshi. 
A x ta rg a n la m in g joyi.
„Yengil adabiyot“ga jam langan she’rlardagi bosh qahra- 
m onlarning asosiy xususiyatlaridan biri — to ‘gTiso‘zlilik. Shoir 
bolalarni rostgo‘y b o ‘lishga, zararli va keraksiz narsa o bm iga 
foydali ishlar bilan shug‘ullanishga, kishilarning yaxshi sifat- 
laridan ibrat olishga chaqiradi.
Bolalarni ilmli, odobli ham da hunarli qilishda kitobning 
aham iyati nihoyatda katta ekanligini H am za „K itob “ sh e’rida 
sodda, obrazli, m azm undor m isralarda tasvirlab beradi. U 
kitobni bilim m anbayi, „ko‘zning nuri, dil huzuri, dillam ing 
darm oni!..” , „H ar balodan asraguvchi eng m uhim qim m at 
yarog‘“ sifatida ta ’riflaydi. H ar bir kishi ko'nglidagi orzusiga 
yetishishi u ch u n „Ilm m anbayi b o ‘lgan k itob “ ni sevishi, 
ardoqlashi lozimligini ta ’kidlaydi.
H am za „Ilm ista“ sh e’rida yoshlarga m urojaat qilib, 
kishining ko‘zlagan m urod-m aqsadlariga erishishida ilm olish- 
ning aham iyati katta ekanligini uqtiradi, yoshlarni bilim olish­
ga, dunyo sirlarini oTganishga d a’vat qiladi. U ilmli va ilmsiz 
kishini qiyoslab, ilmli kishini porloq oftobga, ilmsizni esa 
qorong‘i kechaga o ‘xshatadi.
„Toshbaqa bilan C h ayon ” m asalining sujeti xalq og‘zaki 
ijodida ju da m ashhur. G ulxaniy bu masalni nasrda yozgan 
b o ‘lsa, H am za unga qayta sayqal berib, nazm da bayon etgan. 
M asalda d o ‘stlik ulug‘lanadi, firibgarlik, tily og lam alik qattiq 
qoralanadi. T oshbaqa orqali rahm dil, chin d o ‘st obrazini
92

---

yaratadi. Chayon obrazida esa yaxshilikka yomonlik qaytaruvchi, 
munofiq, o ‘z so‘zida turm aydigan kishilar fosh etiladi.
Shoir bolalarni d o ‘st tanlashda adashm aslikka, yom on 
niyatli kishilar bilan ham roh bo‘lmaslikka chaqiradi, kimki 
yaxshilikka yomonlik qaytarsa, uning boshiga ham albatta kulfat 
tushishini uqtiradi.
Hamza 1925-yilda „Ikkinchi sinf uchun qiroat kitobi“ darsli- 
gini yozdi. Bu kitob mavzusi jihatidan Alisher N avoiyning 
„H ayrat ul-ab ror“ asariga yaqin turadi. Kitob bolalar ruhiga 
moslab, nasriy yo‘l bilan yozilgan.
Shoir „M illiy ashulalar", „O q g u P \ „Qizil gul“ , „Yashil 
gul“ va boshqa to ‘plam laridagi q o ‘shiqlari orqali xalq om m asini 
m adaniyatli b o ‘lishga, ijtimoiy faolikka chaqiradi.
M a’rifatparvar shoir, dram aturg va bastakor H am za Hakim­
zoda Niyoziy mehnatkash xalqni, shuningdek, yosh avlodni 
o ‘qitish, tarbiyalash, m a’naviyatini yuksaltirishdek ezgu ishga 
butun iqtidorini, um rini bagishladi.
0 ‘QI
K o‘zimizga ko‘runub turgan ham a asboblar,
H ech biri b o ‘lm as edi, gar b o ‘lm asa, zinhor o ‘quv. 
Yer ichida ko‘m ulub yotgan ham a oltin, kumush 
Yuzaga chiqdi bori, bois anga axbor1, o ‘quv...
G ar dilingda o ‘ylagan orzuga yetm oq istasang,
Q im m at um ring q ilm o g il behudaga bekor, o ‘qi!
Q o ‘y o ‘yin, sayr-u tam oshoni, g‘anim at yoshliging, 
Shum fe'llardan o ‘zingni aylagil bezor, o ‘qi!
Ey o ‘g‘il, dunyoda b o ‘lm oq istasang oliyjanob,
0 ‘qig‘il m aktab kelib, zinh or o ‘qi, ming bo r o ‘qi!