Maktabgacha yoshdagi

Sinesteziya bir analizatorning qozg‘alishi ta’siri ostida 

boshqa analizatorlarga xos sezgining paydo bo‘lishidir. Ay-

rim kompo 

zitorlar (N.A. Rimskiy-Korsakov, A.N. Skryabin)

da «rangli eshi tish» qobiliyati bo‘lgan. Kuchli, quloqni kar 

qilgudek tovush ko‘rish sezgirligini kamaytiradi, ohangdor 

tovushlar esa oshiradi. Badanning birdaniga sovutilishi va 

qizdirilishi ko‘rishni xiralashtiradi.

---

117

SEZGILAR

SEZGI XUSUSIYATLARI

Eksterotseptiv (tashqi) sezgilar

Propriotseptiv (muskul-pay) sezgilari

Interotseptiv (ichki) sezgilar

Ko‘rish

Uyqu

Adaptatsiya

Tebranish

Hid bilish

Og‘riq

Sintesteziya

Eshitish

Harorat

Sensibilizatsiya

Statik harakat

Ta’m bilish

Teri-tuyish

Ochiq

Kompensatsiya

Mushak bo‘g‘ini

Sezgi analizatorlari:

– retseptorlar;

– afferent (markazga intiluv-

chi) va efferent (markazdan 

qochuvchi) nerv yo‘llari; 

– maxsus hujayralar.

Tegishli sezgi organlariga ta’sir etib turgan narsa va hodisalar ning ayrim 

xususiyatlarini ongimizda aks ettirishdan iborat bo‘lgan eng sodda psixik 

jarayon sezgi deb ataladi.

---

118

Bir sezgi o‘rnini ikkinchi sezgi analizatori egallashi kompen-

satsiya deyiladi. Masalan, ko‘zi ojizlarda eshitish, hid bilish 

va tuyish sezgilari kuchli bo‘ladi. Xonaga kirgan kishining 

qa dam tovushidan kimligini aytib berishadi, maxsus bo‘rtiq 

yozuvli kitob o‘qiydilar. Ham kar, ham ko‘zi ojiz odamlar-

da hid bilish va vibratsiya sezgilarining ahamiyati katta. Ay-

rim karlar royalda chalin gan musiqani «tinglaydilar». Bun-

da ular royalga orqa o‘girib o‘tiradilar yoki royal qopqog‘i 

ustiga qo‘llarini qo‘yib oladilar, bu holat ularga tebranishni 

yaxshi roq idrok qilishga yordam beradi. Bolalarda sezgilarni 

yaxshiroq rivojlantirishning shart-sha roitlarini yaratish uchun 

peda gog avvalo turli yosh davrlarda analizatorlar rivojlanishi-

da sodir bo‘luvchi qonuniy o‘zgarishlarni yaxshi bilishi hamda 

hisobga olishi, ikkinchidan analizatorlar ning normal ishlashi-

ni ta’minlovchi tegishli shart-sharoitdan xabardor bo‘lishi, bu 

shart-sharoitlarni hisobga olishi va sharoit yaratishi, uchin-

chidan esa, har qaysi sezgini rivojlan tirishga imkon beruvchi 

mashqlarni bilishi, binobarin, bunday mashqlarni uyushtira 

olishi zarur. Maxsus treninglardan foydalanish, ularni yakka 

va guruhiy tarzda o‘tkazish ham yaxshi natija beradi. Peda-

gog albatta sezgi organlarini avaylash haqida tushuncha beri-

shi zarur. Ayniqsa, hozirgi kunlarda bolalar ning kompyu ter 

o‘yinlariga be rilib ketishi ko‘rish sezgisiga, uyali tele fonlar esa 

eshitish sezgisiga salbiy ta’sir qilayotganini bilishlari zarur.