Maktabgacha yoshdagi

11-rasm. Ko‘r dog‘ni topish usuli.

12-rasm. Izma-iz obrazlar.

Nazorat savollari:

1.  Sezgi nima?

2.  Analizatorning vazifasi nimadan iborat?

3.  Sezgining qanday turlari bor?

4.  Ko‘rish sezgisini vujudga keltiruvchi narsa nima?

5.  Ketma-ket obrazlar qanday yuz beradi?

6.  Harakat va organik sezgilarning farqi nimada?

7.  Sezgirlik nima?

8.  Adaptatsiya nima?

9.  Sezgi xususiyatlarining o‘zaro farqi bormi?

---

120

3.2. Idrok

Idrok to‘g‘risida umumiy tushuncha. Narsalarning alohida-

alohida sifatlari (rangi, tovushi, qattiqligi va hokazo) sezgilar tu-

fayli miya yarimsharlarida aks ettiriladi. Ammo odamni qurshab 

olgan voqelikdagi har bir narsa yoki hodisada turlicha sifatlar 

va xususiyatlarning yaxlit kompleksi mujassamlashgan bo‘ladi. 

Analizatorlar orqali hosil bo‘ladigan sezgilar narsa va hodisalar-

ni to‘g‘riroq aks ettirish uchun miya po‘stlog‘ida bir-biri bilan 

birikadi va odamda narsa va hodisaning yaxlit obrazi yaratiladi.

Ayni chog‘da sezgi organlariga ta’sir etib turgan narsa va 

hodi salarni ongimizda yaxlit aks ettirilishidan iborat bo‘lgan 

psixik jarayon idrok deb ataladi. Sezgilarga qaraganda idrok 

voqelikni aks ettirishning ancha yuksak formasidir.

Katta yarimsharlar po‘stlog‘ida vujudga keluvchi murakkab 

shartli refleks bog‘lanishlari idrokning fiziologik asosi hisobla-

nadi. Tashqi qo‘zg‘atuvchilar ta’siri natijasida vujudga keluvchi 

qo‘zg‘alishlar katta yarimsharlar po‘stlog‘ida sintez qilinadi 

(birlashtiriladi). Idrok qilishda bir necha analizatorlarning ishi 

bilan organizmning qator qo‘zg‘atuvchilar kompleksi ta’siriga 

javoban reaksiyasi bir-biri bilan uyg‘unlashadi. Masalan, biz 

atirgulni idrok qilar ekanmiz bir vaqtning o‘zida biz uning 

chiroyli shaklini ham, ajoyib rangini ham ko‘ramiz. Gul ning 

xushbo‘y atrini hidlab bilamiz, gulbarglarining mayinligini 

tuyib sezamiz va hokazo. Alohida-alohida bu belgilarning bar-

chasi miya po‘stlog‘ida yaxlit kompleks bo‘lib birikadi. Bundan 

tashqari, biz bu narsaning atirgul ekanligini taniymiz, ya’ni bu 

yerda xotira jarayonlari ham ishtirok etadi. Gul hidi bizga hu-

zur bag‘ishlaydi, bizda yoqimli his uyg‘otadi. Nihoyat idrok ja-

rayoni tarkibiga tafakkur ham kiradi: mazkur gul atirgulning 

qanday navi ekanligi haqida o‘ylaymiz, dastlabki sodda xu-

losani chiqaramiz. Idrokda qaysi analizator ustunlik qilishi-

ga qarab ko‘rish, eshitish, hid bilish, ta’m-maza, teri-tuyish va 

kinestetik idrok turlariga ajratiladi.