Sezgi jarayoni haqida tushuncha. Sezgi xususiyatlari va turlari

Sezgi jarayoni  haqida tushuncha. Sezgi xususiyatlari va turlari.  
Inson  organizmiga    ta‟sir  etadigan  ayrim  narsa  va  hodisalar  obrazlarining 
miyada  bevosita  aks  etish  faoliyatiga  sezgilar  deyiladi.  Biz  sezgilar  yordamida 
predmetlarning rangini, shaklini, katta yoki kichikligini aniqlaymiz. 
Sezgilar  sodda  psixik  jarayon  bulishiga  qaramay,  barcha  bilimlarimizning 
asosiy  manbai  hisoblanadi.  Chunki  narsa  va  hodisalar  aks  etishining  ko‟pchilik 
qismi  sezishdan  boshlanadi.  Agar  sezgilarimiz  bo‟lmaganda  biz  tevarak-atrofdagi 
narsa va hodisalarni aks ettirishdan va ularni bilishdan maxrum bo‟lar edik. 
Sezgilar  to‟g‟risidagi  ilmiy  ta‟limotlarga  binoan  narsalar  va  ularning  xossalari, 
tarkibiy  qismlari,  xususiyatlari,  shakllari,  harakati  birlamchi  hisoblanib,  sezgilarning 
o‟zi  esa  tashqi  va  ichki  qo‟zg‟atuvchilarning  sezgi  a‟zolariga  ta‟sir  etishining 
mahsulidir. Sezgilar moddiy (obyektiv) borliqning, voqelikning xaqqoniy tasvirini aks 
ettirib,  ular  qanday  ko‟rinishga,  shaklga,  xususiyatga  ega  bo‟lsa,  ular  xuddi 
shundayligicha hech o‟zgarishsiz, aynan aks ettirish imkoniyatiga egadir. 
Tevarak-atrofdagi    olamning    boyligi  haqida,  tovushlar  va  ranglar,  xidlar  va 
xarorat, miqdor va ko‟plab boshqa narsalar to‟g‟risida biz sezgi tufayli bilamiz.  Kishi 
vujudi  sezgi  a‟zolari  yordamida  sezgilar  shaklida  tashqi  va    ichki  muhitning  xolati  
haqida rang-barang  axborot olib turadi.  
Sifat  -  sezgining  asosiy  xususiyati  bo‟lib,  uni  boshqa  sezgi  turlaridan  farqlaydi 
va ayni shu sezgi turi chegarasini o‟zgartiradi. Masalan, eshitish sezgilari tovushning 
balandligi  tembri,  qattiqligi  bilan  tafovutlanadi,  ko‟rish  sezgilari  esa  ranglarning 
quyuqligi,  jilosi,  tovlanishi,  toni  va  boshqa  shu  kabilar  bilan  farqlanadi.  Sezgilarning 
sifat  jihatidan  ko‟p  turliligi  materiya  harakati  shakllarining  turli-tumanliligini  aks 
ettirishidir. 
Sezgilarning  jadalligi  ularning  miqdoriy  tavsifidan  iborat  bo‟lib,  ta‟sir 
qilayotgan  qo‟zg‟atuvchining  kuchi  va  retseptorning  funktsional  xolati  bilan 
belgilanadi. 
Sezgilarning  davomiyligi  ularning  vaqtinchalik  tavsiflanishidan  iborat  bo‟lib,  u 
ham  sezgi  a‟zolarining  funktsional  xolati  bilan,  shuningdek,  qo‟zg‟atuvchining  ta‟sir 
qilish vaqti hamda jadalligi bilan o‟lchanadi. Qo‟zg‟atuvchi sezgi a‟zosiga ta‟sir qilishi 
bilan darhol sezgi hosil bo‟lmaydi, balki u bir qancha daqiqadan keyin vujudga keladi.  
Yuqorida  ko‟rsatib  o‟tganimizdek,  psixologiya  fanida  uchta  katta  guruhga 
ajratilgan sezgilar mavjud: 

  eksterioretseptiv; 

  proprioretseptiv; 

 
interioretseptiv. Ular o‟z navbatida quyidagi sezgi turlariga bo‟linadi. 

73