Maktabgacha yoshdagi

Bolani jinsiy identifikatsiyasida kattalarning tutgan o‘rni. 

Bolani o‘z mohiyatini tushunishida uning kattalar bilan alo-

qasi katta ahamiyatga ega. Bu aloqa unda buyumlar dunyosi-

ga, barcha tirik mavjudotlarga, odamlarga va o‘ziga bo‘lgan 

ma’lum munosabatga qaratiladi. Kattalar bola uchun o‘zi ha-

qidagi ma’lumot manbai bo‘lib xizmat qiladi. Ular bolaga o‘zini 

qaysi jinsga mansubligini aniqlashda ham yordam beradilar.

Ilk yoshning oxirlarida bola o‘z jinsini tushunadi, lekin ha-

li «o‘g‘il» yoki «qiz bola» so‘zlari qanday ma’noga ega ekanligi-

ni bilmaydi. Kattalar ongli yoki ongsiz ravishda, bolaga hamma 

qabul qilgan andaza tarzida o‘g‘il yoki qiz bola nima ekanligini 

tushuntiradilar. O‘g‘il bolalarga jahlni ko‘proq namoyon qi lishga 

ruxsat beradilar, faollikni va tashabbuskorlikni qo‘llab-quvvatlay-

dilar, qiz bolalardan samimiylik, emotsionallik va ta’sirchanlikni 

kutadilar. Bolada o‘z jinsining ahamiyati haqi 

dagi tushuncha 

asosan oilada hosil qilinadi. Har bir ota-ona o‘z jinsining xu-

susiyatlari haqida ma’lumotlarga ega bo‘ladi. Masalan, samimiy-

lik, ta’sirchanlik va emotsionallik ayollarga xos fazilat; jasurlik, 

qat’iyatlilik, dadillik erkaklar ega bo‘lgan fazilatlardir.

Xalqlar madaniyatida bola tarbiyalashda qo‘llaniladigan mus-

tahkam qoliplar mavjud. Kichkina bolaga: «Yig‘lama. Qiz bola-

mas, o‘g‘il bolasan» deyishadi. Shundan keyin bola ko‘z yosh 

to‘kmaslikni o‘rganadi. Qizlarga: «Urishma, devor, daraxtlarga 

chiqma. Sen qiz bolasan» deb o‘rgatishadi. O‘yinqaroq qiz o‘zini 

tiyishiga to‘g‘ri keladi, nima qilsa ham qiz bolada! Jinsga qarab 

xulq-atvor qoidalarini belgilash shundan boshlanadi.

Bevosita erkak va ayollar xulq-atvorini kuzatish orqali, va 

shuningdek, san’at orqali bola psixologiyasiga ayol va erkakning 

---

393

yurish-turish tarzi singib boradi. Birinchi navbatda bola ayol 

va erkaklarning kiyimida va o‘zini tutishida tashqi farqni aniq

-

laydi. Insonning shaxsiy xususiyatlarini bola ba’zida ma’lum 

jins xislati deb qabul qiladi. Masalan, kuzatishlarda besh yosh-

li o‘g‘il bola tanish bo‘lgan yosh erkak kishiga taqlid qila bosh-

laydi, bola ning bunga g‘oyatda berilganini ko‘rgan erkak kishi 

hazillashib: «Haqiqiy erkak, mana bunday qilishi kerak» deb 

chaqqonlik bilan va ko‘z zo‘rg‘a ilg‘aydigan harakat bilan boshi-

ni orqaga tashlaydi. Haqiqiy erkakning bunday fazilatidan hay-

ratlangan bola boshini uzluksiz orqaga tashlaydigan bo‘ladi.

Bola barcha narsaga taqlid qiladi: atrofdagilarga foyda 

keltiradigan axloq qoidalari turlariga, kattalar uchun andaza 

bo‘lib qolgan ijtimoiy zararli odatlarga (so‘kishlar, chekish va 

boshqalar). Bola hali bu «botirlik ramzlaridan» amalda foyda-

lanmasada, ular ni o‘yin mundarijasiga kiritadi.